η ένοπλη παρέλαση : ρομπότ, εργασία, ιδεολογία

Στα μέρη μας το θέμα δεν είναι φλέγον. Μεγάλη ανεργία αλλά περιορισμένη (σε σχέση με άλλα μέρη) χρήση της πληροφορικής και των παραγώγων της στον δευτερογενή. Διεθνώς όμως είναι ένα απ’ τα αγαπημένα της δημαγωγίας. Η τεχνολογική ανεργία. Πολλά δημοσιεύματα και επιστημονικά πορίσματα, που εμφανίζονται με αξιοσημείωτη και αυξανόμενη ένταση τα τελευταία χρόνια κουνάνε προειδοποιητικά (δηλαδή απειλητικά) το δάκτυλο: “Τα ρομπότ απειλούν την εργασία”! Αν και τέτοιου είδους αγωνίες δεν είναι η πρώτη φορά που εμφανίζονται στην ιστορία γενικά – και στην ιστορία του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής ειδικότερα – δημοσιογράφοι και ειδικοί (οικονομολόγοι, ιστορικοί, επιχειρηματίες…)  επιμένουν: “Αυτή την φορά ίσως τα πράγματα να εξελιχθούν διαφορετικά”: Η ολοένα και πιο ραγδαία ανάπτυξη της τεχνητής νοημοσύνης και των αυτοματισμών – λένε – κάνει υπολογίσιμη (κυριολεκτικά!) την πιθανότητα αυτοματοποίησης και αντικατάστασης από πληροφοριακές μηχανές ολοένα και περισσότερων μορφών εργασίας και ειδικοτήτων, που πιθανόν να είναι αδύνατον να αναπληρωθούν αρκετά γρήγορα με κάποιες νέες.

Τι είναι αυτό που θα μπορούσε να δώσει μια βάση στο “αυτή τη φορά ίσως τα πράγματα να εξελιχθούν διαφορετικά”; Ποιές ήταν οι προηγούμενες φορές; Τι έγινε τότε; Στο βαθμό που οι “προφήτες” του ότι κάποιο είδος σύγχρονων μηχανών (τα ρομπότ κατά κύριο λόγο) θα μειώσουν την ανθρώπινη εργασία επικαλούνται, έστω και αόριστα, κάποιες “άλλες φορές” του παρελθόντος, θα έπρεπε τουλάχιστον να είναι τίμιοι μ’ αυτές τις “προηγούμενες φορές”. Δεν είναι.
Το επίδικο, εννοείται, είναι οι μηχανές. “Τι μπορούν να κάνουν” και “τι δεν μπορούν να κάνουν”. Διατυπωμένες έτσι οι ερωτήσεις περιέχουν έναν υψηλό βαθμό μεταφυσικής. Οι μηχανές δεν μπορούν να κάνουν τίποτα περισσότερο απ’ αυτό για το οποίο σχεδιάστηκαν και κατασκευάστηκαν. Από ιδεολογική άποψη όμως, το τι μπορούν να κάνουν οι μηχανές σαν επιχείρημα είναι εντελώς διαφορετικό απ’ αυτές τις ίδιες!

Ας ρίξουμε κατ’ αρχήν μια ματιά σε μια “προηγούμενη φορά”. Είναι διαφωτιστική.

Σε μια ανάλυση του 1997 με τίτλο γιατί οι μηχανές δεν μπορούν να δημιουργήσουν αξία ο George Caffentzis ¹ εξιστορεί:

… Το πρώτο στοιχείο του προβλήματος ήταν η έντονη προπαγάνδα που είχαν ξεκινήσει οι βιομηχανικοί καπιταλιστές ενάντια στο νόμο για την 10ωρη εργάσιμη ημέρα, στα 1830 και 1840 [σ.σ.: μέχρι την καθιέρωση του 10ώρου σαν ανώτατης διάρκειας της εργάσιμης ημέρας, αυτή ήταν … απεριόριστης διάρκειας] και αργότερα ενάντια στη νομιμοποίηση των συνδικάτων, στα 1850 και 1860. Και στις δύο αυτές εκστρατείες το μυστικό όπλο τους ήταν η δυνατότητα να κάνουν τους περισσότερους εκμεταλλευόμενους (και γι’ αυτό τους πλέον απαραίτητους για την ύπαρξη του καπιταλισμού) να νοιώθουν σαν περιττοί. Και στις δύο εκστρατείες το “ερώτημα των μηχανών” ήταν κεντρικό.
Ένας από τους πιο σημαντικούς διανοούμενους και εκφραστές του κεφάλαιου την πρώτη περίοδο υπήρξε ο Andrew Ure… Η Φιλοσοφία των Βιομηχάνων του Ure [σ.σ.: εκδόθηκε το 1835] ήταν ένας παιάνας για τη χρήση των μηχανών από τη μεριά των καπιταλιστών, έτσι ώστε να ανατραπεί, να υπονομευτεί και τελικά να σπάσει ολοκληρωτικά η εργατική αντίσταση στην καπιταλιστική προσταγή. Πράγματι, ο Ure φαινόταν να πανηγυρίζει για την αξιοποίηση της επιστήμης απ’ τους καπιταλιστές, με σκοπό να δαμάσουν και, αν χρειαστεί, να μειώσουν τον αριθμό των εργατών. Το βιβλίο του είναι γεμάτο από ιστορίες που δείχνουν το πως η συνεργασία ανάμεσα σε αφεντικά και μηχανικούς μπορεί να καταλήξει στην κατασκευή μηχανών τέτοιων που να πετάνε στην άκρη όσους τεχνίτες προσπαθούν να επιβληθούν στα αφεντικά τους.
Κι όπως επιγραμματικά εγκωμιάζει “όταν το κεφάλαιο στρατολογεί την επιστήμη και τις υπηρεσίες της, το ανυπότακτο χέρι της εργασίας πάντα τσακίζεται και γίνεται υπάκουο”. Ο Ure ήταν ιδιαίτερα περήφανος για την ιστορία του εφευρετικού μηχανικού κ. Roberts, που ανέλαβε τον σχεδιασμό και την κατασκευή ενός “κλωστηριακού αυτόματου” κατ’ εντολή των κτυπημένων από μια απεργία ιδιοκτητών κλωστηρίων στο Lancashire και στο Lanarkshire. Μέσα σε λίγους μήνες κατάφερε να φτιάξει:

“…. τον Σιδερένιο Άνθρωπο, όπως τον έχουν ονομάσει οι τεχνίτες, που ξεπήδησε από τα χέρια του σύγχρονου Προμηθέα με μια διαταγή της Αθηνάς – ένα δημιούργημα προορισμένο να αποκαταστήσει την κυριαρχία των βιομηχανικών τάξεων και να επιβεβαιώσει την Μεγάλη Βρετανία σαν αυτοκράτειρα των τεχνών. [σ.σ.: εννοεί των βιομηχανικών τεχνικών γνώσεων, εφευρέσεων και εφαρμογών στην παραγωγή]. Τα νέα γι’ αυτό το Ηράκλειο θαύμα έσπειραν τον τρόμο μέσα στο συνδικάτο. Κι έτσι, πριν καλά καλά αφήσει την κούνια του, για να το πούμε έτσι, αυτός ο μηχανικός Ηρακλής έπνιξε την Λερναία Ύδρα της ανταρσίας….”

Με τα σημερινά τεχνολογικά δεδομένα κάποιος θα χαμογελούσε ειρωνικά με τους ύμνους του Ure σ’ έναν μηχανικό αργαλειό. Θα μπορούσε να τον κατηγορήσει ακόμα και για φετιχισμό. Λάθος προσέγγιση! Πρέπει κανείς να καταλάβει (ή, στην χειρότερη περίπτωση, να φανταστεί) την μηχανή και τους ύμνους γι’ αυτήν μέσα στο κοινωνικό και τεχνολογικό περιβάλλον που “επιστρατεύτηκε”, σαν μορφοποίηση της τότε ανώτερης κατά το δυνατόν τεχνολογικής και επιστημονικής γνώσης. Απ’ αυτή την άποψη ο “Σιδερένιος Άνθρωπος” του Ure ήταν το ανάλογο εκείνου που τις τελευταίες δεκαετίες ονομάζεται ρομπότ. Όχι σαν τεχνολογία· σαν κοινωνική σημασία και εντύπωση. Ο Ure, σε άλλους επαίνους του, είχε ονομάσει τέτοιου είδους μηχανές Ανδροειδή· χωρίς να σοκάρει: το ζήτημα δεν ήταν η μορφή (ούτε τώρα είναι αυτό!)· ήταν η λειτουργία.

Εξάλλου, ο Ure έγινε διάσημος και έμεινε στην ιστορία, αλλά δεν ήταν μόνος. Για παράδειγμα, 20 χρόνια πριν την έκδοση της Φιλοσοφίας των Βιομηχάνων, στις 29 Νοέμβρη του 1814, οι Times με μεγάλη υπερηφάνεια ανακοίνωναν την έκδοση του πρώτου φύλλου τους από μια εξελιγμένη τυπογραφική μηχανή. Ο ύμνος σ’ αυτήν δεν λυπόταν τα λόγια του:

… Είναι ένα μηχανικό σύστημα εντελώς οργανικό … [που] ξεπερνάει όλες τις ανθρώπινες δυνάμεις σε ταχύτητα και ακρίβεια. … Μια συσκευή που έχει την σκέψη, την αίσθηση και την επιδεξιότητα ενός έμπειρου εργάτη…

Με πανηγυρικό τόνο ανάλογο του Ure, χωρίς την μετωπική επίθεση στην “απείθαρχη εργασία”, ο ύμνος στις μηχανές ήταν αφιερωμένος στο σύνολό του στην αντικατάσταση της ανθρώπινης εργασίας με πολύ καλύτερα αποτελέσματα (ποιοτικά, οικονομικά, κλπ). Ήταν όμως αυτή “αντικατάσταση”, εδώ κι εκεί, στις αρχές του 19ου αιώνα (ή είναι στις αρχές του 21ου) εκείνη η γενικευμένη τάση που θα οδηγούσε την “ζωντανή” εργασία στο περιθώριο και, αργά ή γρήγορα, στην εξαφάνισή της; Ή ήταν (και είναι) κάτι εντελώς διαφορετικό;
Ο George Caffentzis επιμένει, και καλά κάνει, στην ιδεολογική πλευρά αυτής της σύγκρισης ανάμεσα στο “κατά πολύ ανώτερο μηχανικό έργο” και την “κατώτερη, ανεξέλεγκτη, ανθρώπινη εργασία”. Σε συνέχεια του πιο πάνω αποσπάσματος σημειώνει:

… Αυτή η εικόνα του Ure ήταν κυρίαρχο γνώρισμα για την καπιταλιστική ιδεολογία του 19ου αιώνα. Για παράδειγμα οι μεγάλες βιομηχανικές εκθέσεις του 1851 και του 1862 δεν ήταν μόνο ευκαιρίες για ενδοκαπιταλιστικές ανταλλαγές πληροφοριών σχετικά με τις τελευταίες τεχνολογικές εξελίξεις. Αυτές οι εκθέσεις εγκαταστάθηκαν στο Crystal Palace του Λονδίνου, πράγμα που σήμαινε μεγαλύτερα έξοδα, με σκοπό να προβληθούν οι μηχανές στην εργατική τάξη. Αυτές οι εκθέσεις ήταν ένα είδος “ένοπλης παρέλασης”, που ο σκοπός της ήταν να ματαιώσει την επίθεση του εχθρού με μια δημόσια επίδειξη δύναμης.
Η επιτυχία εκείνων των προληπτικών επιδείξεων ήταν τέτοια, ώστε η μηχανή και η δύναμή της έγιναν κυριολεκτικά η έκφραση του κεφάλαιου, στη γενικότητά του. Αυτό ήταν το μήνυμα που οι εκθέσεις του Crystal Palace μετέφεραν από το Λονδίνο σ’ όλη την Ευρώπη, κι ακόμα μακρύτερα, ως τους δρόμους του Petersburg…

Πέρα απ’ την ιστορική σημασία της αυτή η περιληπτική υπενθύμιση του “πνεύματος των μηχανών” τον 19ο αιώνα μας θυμίζει ότι η διάκριση (και η αντίθεση;) ανάμεσα στην ανθρώπινη εργασία και στο μηχανικό έργο (ανάμεσα στην ζωντανή και τη νεκρή εργασία κατά τον Μαρξ) είναι παλιά ιστορία. Και όχι αθώα. Είτε στην αρχή είτε στο τέλος της αυτή η κατά τον Caffentzis “ένοπλη παρέλαση”, δηλαδή η επίδειξη των δυνατοτήτων των μηχανών (κάθε εποχής), μεταφέρει σαν καθαρό μήνυμα το ότι η ανθρώπινη εργασία είναι κατώτερη. Παρότι δεν υπάρχει καμία μηχανή, δυνατή ή αδύνατη, χαζή ή “έξυπνη”, που να μην είναι προϊόν ανθρώπινης εργασίας. Και παρότι δεν υπάρχει καμία μηχανή η συντήρηση της οποίας να μην απαιτεί, επίσης, ανθρώπινη εργασία.

η καινούργια απειλή των μηχανών

Ο Andy Haldane, επικεφαλής οικονομολόγος της τράπεζας της αγγλίας, είναι ένας απ’ τους πολλούς σημαιοφόρους της σύγχρονης, πληροφορικής / κυβερνητικής / ρομποτικής “ένοπλης παρέλασης”. Μιλώντας το Νοέμβρη του 2015 σε συνέδριο της συνομοσπονδίας των αγγλικών εργατικών συνδικάτων (TUC: trade unions congress) ξεδίπλωσε τις βασικές γραμμές του Τεχνικού Όλεθρου ενώπιον του οποίου βρίσκεται η σύγχρονη εργατική τάξη, όχι μόνο στην αγγλία:

Οι μηχανές της νέας εποχής θα σκέφτονται και θα πράττουν, θα αισθάνονται και θα εξετάζουν λεπτομερώς, θα προσαρμόζονται και θα εκτελούν.² Επομένως, θα εκτείνονται σε ένα αρκετά ευρύτερο μέρος της κατανομής των ικανοτήτων, περισσότερο από ποτέ. Καθώς τα ρομπότ επεκτείνουν το εύρος των ικανοτήτων τους, η τάση εξαφάνισης θα γίνει ταχύτερη, ευρύτερη και βαθύτερη από ποτέ…

… Μια έρευνα των Carl Benedikt Frey και του Michael Osborne επιχειρεί να ποσοτικοποιήσει αυτή την τάση εξαφάνισης, προσδίδοντας πιθανότητες σε ορισμένα είδη εργασίας που μπορεί να αυτοματοποιηθούν μέσα στις επόμενες δεκατίες…
Χρησιμοποιώντας αυτή τη μεθοδολογία, η Τράπεζα έκανε την ίδια άσκηση για το Ηνωμένο Βασίλειο, ταξινομώντας της δουλειές, ως προς την πιθανότητά τους να αυτοματοποιηθούν, σε τρεις κατηγορίες – υψηλού ρίσκου (πιθανότητα αυτοματοποίησης μεγαλύτερη από 66%), μέτριου (33%-66%) και χαμηλού (λιγότερο από 33%)…
…Περίπου το ένα τρίτο των δουλειών εμπίπτει σε κάθε μια από τις κατηγορίες ρίσκου, με τις δουλειές υψηλού ρίσκου να περιλαμβάνουν δραστηριότητες διαχειριστικές, υπαλληλικές και παραγωγής… Για το Η.Β. φαίνεται ότι 15 εκατομμύρια δουλειές θα μπορούσαν να απειλούνται με αυτοματοποίηση. Στις ΗΠΑ, ο αντίστοιχος αριθμός θα ήταν 80 εκατομμύρια.

…Η πιθανότητα [αυτοματοποίησης] αυξάνεται σημαντικά καθώς κινούμαστε προς τα κάτω στην κλίμακα της ειδίκευσης και των μισθών. Αυτοί που κινδυνεύουν περισσότερο από την αυτοματοποίηση τείνουν, κατά μέσο όρο, να έχουν χαμηλότερους μισθούς. Με άλλα λόγια, η τεχνολογία θα μπορούσε να λειτουργήσει σαν φόρος εισοδήματος για τους ανειδίκευτους. Θα μπορούσε να διευρύνει περαιτέρω την ανισότητα των εισοδημάτων.

Δεν θέλω να κάνω όλα αυτά να ακούγονται σαν συνηγορία στην απόγνωση… Η  ιστορία μας έχει διδάξει ότι η αύξηση των πραγματικών εισοδημάτων οδήγησε στη σωτηρία, δίνοντας ώθηση στη ζήτηση νέων αγαθών από νέες βιομηχανίες που χρειάζονται νέους εργάτες. Σε προηγούμενες φάσεις τεχνολογικής μεγέθυνσης, οι εργάτες μετακινήθηκαν προς τα πάνω στην κλίμακα των μισθών καθώς αύξαναν την ειδίκευσή τους, και κρατήθηκαν έτσι ένα βήμα μπροστά από τη μηχανή.

Και κάποιοι έχουν ισχυριστεί ότι αυτό η τάση θα επαναληφθεί στο μέλλον. Ότι οι άνθρωποι θα προσαρμόσουν τις ικανότητές τους σε δραστηριότητες που έχουν συγκριτικό πλεονέκτημα σε σχέση με τις μηχανές. Μια πηγή ενός τέτοιου πλεονεκτήματος είναι ότι η Τεχνητή Νοημοσύνη (ΤΝ) – ο μηχανικός εγκέφαλος – διαφέρει σε αρκετές σημαντικές πλευρές από την ανθρώπινη ευφυΐα.

… Αυτές οι διαφορές γίνονται εμφανείς σε δραστηριότητες όπως η μάθηση μιας γλώσσας. Σε αυτή την περίπτωση έχουν γίνει τεράστια άλματα για τις μηχανές την προηγούμενη δεκαετία. Η ταχεία εκμάθηση για τους υπολογιστές δεν μοιάζει με τον κλασικό τρόπο που μαθαίνει ένας μαθητής. Αντίθετα, προκύπτει καταβροχθίζοντας ολόκληρη τη βιβλιοθήκη με μια ψηφιακή χαψιά, και στη συνέχεια αναζητώντας μοτίβα που αντιστοιχούν στο κείμενο και στη σύνταξη. Η γλώσσα, παραδόξως, έχει γίνει ένα παιχνίδι με τους αριθμούς αντί με τις λέξεις.

…Ακόμα κι αν αυτή η διάγνωση είναι σωστή, σε κάθε περίπτωση μπορεί να προβάλει καθ’ οδόν ένας ριζικός μετασχηματισμός στη φύση της εργασίας. Μπορεί ήδη να βλέπουμε πια τα πρόωρα σημάδια για κάτι τέτοιο στις τάσεις προς την ημι-απασχόληση, τα προσωρινά συμβόλαια και, ειδικά, την αυτο-απασχόληση… 

…Αλλά όσο πιο έξυπνες γίνονται οι μηχανές, τόσο πιθανότερο είναι ότι ο χώρος που απομένει για τις αποκλειστικά ανθρώπινες δραστηριότητες θα μπορούσε να μικρύνει περισσότερο. Οι μηχανές ήδη καταλαμβάνουν δραστηριότητες που ήταν αδιανόητες – πέρα από κάθε φαντασία – μια δεκαετία πριν. Το αυτοκίνητο χωρίς οδηγό ήταν επιστημονική φαντασία όχι περισσότερο από δέκα χρόνια πριν. Σήμερα είναι ένα επιστημονικό γεγονός. Οι αλγόριθμοι μαθαίνουν γρήγορα όχι μόνο να επεξεργάζονται και να λύνουν προβλήματα, αλλά να αντιλαμβάνονται, ακόμα και να εμφανίζουν συναισθήματα.

Αν όλοι αυτοί οι οραματισμοί πραγματοποιηθούν, όσο κι αν κάτι τέτοιο ακούγεται φουτουριστικό, οι τάσεις της αγοράς εργασίας των τριών προηγούμενων αιώνων θα διαταραχθούν ταχύτατα. Αν η επιλογή της υψηλότερης ειδίκευσης δεν είναι πια διαθέσιμη, αυτό αυξάνει τον κίνδυνο μεγάλης κλίμακας ανεργίας ή υπο-απασχόλησης. Η μισθολογική υπεροχή για αυτούς που θα κατέχουν θέσεις υψηλής ειδίκευσης θα μπορούσε να εκραγεί, διευρύνοντας περισσότερο τις μισθολογικές ανισότητες. Και το μερίδιο της εργασίας θα μπορούσε να πέσει ακόμα πιο δραματικά απ’ ότι στο παρελθόν…

Andy Haldane (November 2015): “Labour’s Share” – http://www.bankofengland.co.uk/publications/Documents/speeches/2015/speech864.pdf

Η απειλή που κρατάει στο στόμα του ο Haldane (και πολλοί άλλοι) έρχεται απ’ τα βάθη της καπιταλιστικής ιστορίας: “τεχνολογική ανεργία” ή/και “αποειδίκευση”. Μοιάζει πειστική από πρώτη ματιά: φαίνεται σα να συμβαίνουν ήδη και τα δύο… Αλλά επειδή οι ειδικοί (και οι προφήτες) δεν θέλουν να σπρώξουν μαζικά μεγάλα τμήματα των πρωτοκοσμικών πληθυσμών στην απελπισία, ίσως ακόμα και σ’ έναν νεο-λουδισμό³, άλλοτε υποστηρίζουν ρητά και άλλοτε υπονοούν ότι θα μπορούσε να υπάρξει λύση. Μια διαφορετική (και διαρκής) εκπαίδευση…
Είναι, όμως, πραγματική αυτή η απειλή; Η ανεργία είναι φυσικό επακόλουθο της μαζικής χρήσης των πληροφορικών / κυβερνητικών / ρομποτικών μηχανών; Η αποειδίκευση είναι αιτία της μισθολογικής υποτίμησης, ή μήπως η υποτίμηση της εργασίας χρησιμοποιεί σαν άλλοθι την “αποειδίκευση”;

Η Tessa Morris-Suzuki, γιαπωνέζα καθηγήτρια στο πανεπιστήμιο της Canberra (στην αυστραλία), έγραφε το 1997:

… Το πιο ισχυρό παράδειγμα της πρόσφατης γρήγορης αυτοματοποίησης μεταξύ των βασικότερων βιομηχανικών οικονομιών είναι η περίπτωση της Ιαπωνίας. Το 1978 υπήρχαν περίπου 3.000 ρομπότ σε λειτουργία στην Ιαπωνία· το 1982 ήταν πάνω από 19.000. Εκείνη την χρονιά μια κυβερνητική έρευνα στις επιχειρήσεις στο Tokyo, στη Nagoya και στην Osaka κατέληξε στην εκτίμηση ότι το 33,5% των βιομηχανικών επιχειρήσεων χρησιμοποιούσαν ήδη ρομπότ και ότι ένα επιπλέον 19,5% σχεδίασε να εντάξει ρομπότ στην παραγωγή μέσα στα επόμενα τρία χρόνια. Η χρήση άλλων τύπων μηχανών που αντικαθιστούν εργασία, όπως οι υπολογιστές και εξοπλισμός που ελέγχεται αριθμητικά, επεκτείνεται επίσης πολύ γρήγορα στην Ιαπωνία.
Αλλά ανάμεσα στα μέσα της δεκαετίας του 1970 και το 1982 το σύνολο της μισθωτής εργασίας αυξήθηκε στην Ιαπωνία κατά 8% και στη βιομηχανία κατά 3% (παρότι η ανεργία επίσης αυξήθηκε από 1,9% σε 2,4%)· ο μέσος ατομικός χρόνος εργασίας στη βιομηχανία αυξήθηκε κατά 9 ώρες τον μήνα· και το ποσοστό κέρδους των επιχειρήσεων παρέμεινε σταθερό σε γενικές γραμμές, κυμαινόμενο μεταξύ 5% και 6%…

Cutting Edge – Technology, Information, Capitalism and Social Revolution.

Δεν είναι παράδοξο που στην πρωτοπόρα ιαπωνία η ρομποτοποίηση, την περίοδο στην οποία αναφέρεται η Morris-Suzuki, παρότι πράγματι αντικαθιστούσε ανθρώπινη εργασία σε πολλές περιπτώσεις δεν μείωνε αλλά αύξανε τον “όγκο” της μισθωτής εργασίας (τόσο γενικά στον ιαπωνικό καπιταλισμό όσο και ειδικά στις βιομηχανίες του) και επιπλέον αύξανε τον μέσο ατομικό χρόνο εργασίας; Που μπορεί να οφείλεται αυτό το “παράδοξο” – παράδοξο μόνο σε σχέση με τον υποτιθέμενα επερχόμενο Αρμαγεδώνα της απόρριψης της ανθρώπινης εργασίας απ’ τα ρομπότ και τους υπολογιστές – το οποίο, ωστόσο, δεν είναι καθόλου πρωτότυπο στην καπιταλιστική ιστορία; Εν τέλει: υπάρχει πράγματι τεχνολογική ανεργία σαν “μοίρα” των φάσεων αλλαγής καπιταλιστικού παραδείγματος και καινούργιας εκμηχάνισης ή μήπως πρόκειται μόνο για ένα επιμέρους και προσωρινό αποτέλεσμα, σε συγκεκριμένους κλάδους και δουλειές, και καθόλου για την γενική καπιταλιστική τάση; Κι ακόμα: τι είναι η “αποειδίκευση” σαν αιτία της εργασιακής υποτίμησης, δηλαδή της μείωσης των μισθών; Ένα τεχνικό ζήτημα; Ή ένα ξεκάθαρα πολιτικό θέμα;

Χρησιμοποιώντας την ομιλία του άγγλου τραπεζίτη, τα ίδια ερωτήματα διατυπωμένα διαφορετικά: είναι η εξέλιξη των μηχανών η πραγματική αιτία της υποτίμησης της εργασίας; Ή, ακόμα καλύτερα: γιατί ένας αρχι-τραπεζίτης απευθυνόμενος στη συνομοσπονδία των βρετανικών συνδικάτων βάζει στο κέντρο τις μηχανές και την εξέλιξή τους προκειμένου να αιτιολογήσει την υποτίμηση της εργασίας;

Να μια πρώτη σοβαρή υπόδειξη ότι ο συγκεκριμένος εκπρόσωπος των εργοδοτών (και πάμπολλοι άλλοι, στο ίδιο ή σε διαφορετικά πόστα) κάνει μια στρατηγική λαθροχειρία: το ίδιο ακριβώς “θεώρημα” είχε να αντιμετωπίσει και ο Μαρξ λίγο μετά τα μέσα του 19ου αιώνα. Όμως τότε στα συνδικάτα δεν πήγαιναν να κουνήσουν το δάκτυλο τραπεζίτες· είχαν, κατά κάποιον τρόπο, την ησυχία τους απ’ αυτήν την άποψη! Έτσι ο Μαρξ είχε την ευκαιρία, σε μια ομιλία του προς το γενικό συμβούλιο της IWMA (η πρώτη διεθνής των εργαζομένων) τον Ιούνιο του 1865 (ομιλία που αργότερα πήρε τον τίτλο Αξία, Τιμή και Κέρδος) να απομυθοποιήσει την συγκεκριμένη απειλή – των – μηχανών, δείχνοντας τον πραγματικό τρόπο που “δουλεύει” ο καπιταλισμός. Αντιγράφουμε πάλι απ’ τον G. Caffentzis, ο τονισμός δικός μας:

… Τι γινόταν με τον υποκαταστασιακό χαρακτήρα των μηχανών απέναντι στην εργασία και τον μισθό; Δεν θα μπορούσαν τα αφεντικά να κατευθύνουν τις καινοτομίες τους έτσι ώστε η κατασκευή των μηχανών να αυξήσει τα κέρδη τους ρίχνοντας το μερίδιο των μισθών; Αν οι μηχανές μπορούσαν να παράγουν αξία, τότε σίγουρα αυτό θα ήταν το χρυσό (για το κεφάλαιο) αλλά σκυθρωπό (για τους εργάτες) σωτήριο πέρασμα της συσσώρευσης.
Αλλά αν οι μηχανές δεν δημιουργούν αξία, τότε προβάλει ένα άλλο ενδεχόμενο. Κάθε φορά που οι καπιταλιστές εισάγουν μηχανολογικό εξοπλισμό στην παραγωγή, σαν απάντηση στους εργατικούς αγώνες για αύξηση των μισθών ή/και μείωση της εργάσιμης ημέρας, απειλείται το μέσο ποσοστό κέρδους. Αυτό σημαίνει πως οι μισθολογικοί αγώνες εντείνουν την μηχανοποίηση, που με τη σειρά της προκαλεί την σχετική μείωση της εργασίας, του μεταβλητού (και δημιουργικού αξίας) κεφάλαιου. Έτσι η άμεση συνέπεια των απεργιών και των άλλων μορφών της εργατικής δράσης μπορεί να μην είναι μόνιμα η αύξηση των μισθών, αλλά παρεπιπτόντως να δυναμώσει την τάση του κεφαλαίου να μειώσει το μέσο ποσοστό κέρδους, ενόσω παράλληλα μειώνει το (κοινωνικά) αναγκαίο μέρος της μέσης εργάσιμης ημέρας. Και ο κύριος τρόπος που η τάξη των καπιταλιστών σαν τέτοια μπορεί να βγει από αυτήν τη θανάσιμη παγίδα καθώς επιχειρεί το “άλμα προς τα εμπρός”, είναι μια παραπέρα επέκταση του δικτύου της καπιταλιστικής αγοράς εργασίας…

Να, λοιπόν, που ο κυρ Κάρολος, απ’ το μακρινό 1865, εξηγεί πολύ καλά αυτό που συνέβαινε στην πρωτοπόρα τεχνολογικά ιαπωνία στα τέλη της δεκαετίας του 1970 και στις αρχές του 1980… Ενώ για τον κύριο Haldane και τους ομοίους του η επέκταση της καπιταλιστικής αγοράς εργασίας (δηλαδή της μισθωτής εργασίας) ταυτόχρονα και παράλληλα με την ρομποτοποίηση του ιαπωνικού καπιταλισμού θα ήταν ένα ενοχλητικό “παράδοξο” που διαψεύδει τις εσχατολογικές προφητείες τους. Ή, ίσως, αποκαλύπτει την απάτη τους: ότι, δήθεν, η ζωντανή, ανθρώπινη εργασία μπορεί και να μην είναι απαραίτητη για την κερδοφορία, μπορεί και να “εξαφανίζεται” ενόσω η παραγωγικότητα και τα κέρδη αυξάνονται αποκλειστικά από τις μηχανές… Και ότι η εξέλιξη μοιάζει μ’ ένα χωράφι όπου οι καπιταλιστές καλλιεργούν μηχανές και η ζωντανή εργασία, καθώς ανταγωνίζεται με αυτές σε εξυπνάδα, κινδυνεύει να μείνει στα αζήτητα!

Αυτό που ο κυρ Κάρολος είχε εξηγήσει (και ουσιαστικά προβλέψει) απ’ το 1865 και δεν αρέσει καθόλου σ’ όσους προτείνουν σαν σωστή εργατική στάση (απέναντι στην τωρινή τεχνολογική αναδιάρθρωση) την νηστεία και την προσευχή είναι, δυστυχώς γι’ αυτούς τους τελευταίους, ένα ισχυρό πραγματικό δεδομένο σ’ όλη την καπιταλιστική ιστορία. Ένα δεδομένο που ίσως δεν μπορεί να αναγνωριστεί εύκολα στην μικροκλίμακα, με αποτέλεσμα να βρίσκουν ερείσματα πειστικότητας οι αποπροσανατολιστικές ρητορικές περί “τέλους της εργασίας”. Αντιγράφουμε, για παράδειγμα, απ’ τον μετριοπαθή Manuel Castells:

Η διάχυση της πληροφορικής τεχνολογίας σε εργοστάσια, γραφεία και υπηρεσίες έχει ανασύρει έναν πολύ παλιό φόβο των εργατών: ότι θα αντικατασταθούν από μηχανές, μένοντας οι ίδιοι αποκλεισμένοι απ’ την παραγωγίστικη λογική που παραμένει κυρίαρχη στην κοινωνική μας οργάνωση… Η ιστορική εμπειρία δείχνει ότι καθώς η τεχνολογική πρόοδος αντικαθιστά εργασία με πιο αποδοτικά μέσα παραγωγής συμβαίνει μια διαρκής μετάβαση [της ζωντανής εργασίας] από ένα είδος δραστηριότητας σε άλλα. Έτσι, στη Βρετανία, ανάμεσα στα 1780 και 1988 το αγροτικό εργατικό δυναμικό μειώθηκε κατά το ήμισυ σε απόλυτους αριθμούς, ενώ σαν ποσοστό επί του συνολικού εργατικού δυναμικού έπεσε απ’ το 50% στο 2,2%. Παρ’ όλα αυτά η κατά κεφαλήν παραγωγικότητα αυξήθηκε κατά έναν παράγοντα 68 μονάδων και η αύξηση της παραγωγικότητας επέτρεψε την επένδυση κεφαλαίου και εργασίας στη βιομηχανία, και μετά στις υπηρεσίες, έτσι ώστε να προσληφθεί επιπλέον πληθυσμός.
Ο εκπληκτικός ρυθμός τεχνολογικής αλλαγής στην αμερικανική οικονομία κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα, εκτόπισε επίσης μαζικά την εργασία από την γεωργία· αλλά ο αριθμός των συνολικών θέσεων μισθωτής εργασίας που δημιουργήθηκαν στην οικονομία των ηπα ανέβηκε από περίπου 27 εκατομμύρια που ήταν το 1900 σε 124,5 εκατομμύρια το 1994. Απ’ αυτήν την άποψη, οι περισσότερες παραδοσιακές βιομηχανικές εργασίες θα έχουν την ίδια μοίρα με αυτή των γεωργικών. Αλλά νέες θέσεις εργασίας δημιουργούνται ήδη και θα δημιουργούνται στις βιομηχανίες υψηλής τεχνολογίας και, πιο σημαντικό, στις “υπηρεσίες”.
…
Σύμφωνα με τη Λευκή Βίβλο του 1994 (της ευρωπαϊκής επιτροπής για την ανάπτυξη, την ανταγωνιστικότητα και την απασχόληση) ανάμεσα στο 1970 και το 1992 η οικονομία των ηπα αναπτύχθηκε με πραγματικούς όρους κατά 70% και η απασχόληση κατά 49%. Η οικονομία της ιαπωνίας αναπτύχθηκε κατά 173% και η απασχόληση εκεί κατά 25%…

The transformation of work and employment: networkers, jobless and flextimers – έκδοση της Λέσχης Κατασκόπων του 21ου Αιώνα, 2003. Πρόκειται για κεφάλαιο του βιβλίου The Rise of The Network Society, που εκδόθηκε το 1996 απ’ τις εκδόσεις Blackwell.

Σε αντίθεση, λοιπόν, με τις “σκυθρωπές” προφητείες⁴ τα ιστορικά δεδομένα δείχνουν αυτό: κάθε κύμα εκμηχάνισης συνοδεύεται από την επέκταση της μισθωτής σχέσης και, άρα, της εκμετάλλευσης της ανθρώπινης εργασίας. Και, επιπλέον, ένα πολύ μεγάλο μέρος αυτής της επεκτεινόμενης “αγοράς εργασίας” που συνοδεύει τα κύματα μηχανοποίησης, είναι κακοπληρωμένο έως και δουλικό· με επιχείρημα ότι πρόκειται για “ανειδίκευτες” δουλειές. Ενώ αυτό είναι ψευδέστατο!
Τι συμβαίνει;

Τα ρομπότ παράγουν έργο· αλλά δεν προσφέρονται για απόσπαση υπεραξίας!

Συμβαίνει αυτό με τις μηχανές (οποιουδήποτε είδους): καταναλώνουν ενέργεια και παράγουν έργο… αλλά το μηχανικό έργο μόνο ετυμολογικά έχει σχέση με την εργασία. Το μηχανικό έργο ΔΕΝ δεν ταυτίζεται με την αξία· και, κατά συνέπεια, δεν παράγει υπεραξία αν αυξηθεί ο χρόνος λειτουργίας της μηχανής. Και αφού ΔΕΝ παράγει υπεραξία, δεν μπορεί να παράξει ούτε κέρδος με την καπιταλιστική έννοια.

Τα παραδείγματα είναι πολλά και δίπλα μας. Ας πούμε το οικιακό πλυντήριο ρούχων. Καταναλώνει ενέργεια και παράγει έργο (την περιστροφή του κάδου) και θερμότητα. Με ποια έννοια έχει (κοινωνική) σημασία αυτό το έργο; Με μια συγκεκριμένη, πολύ αυστηρή και, προπάντων, μεσολαβημένη απ’ τις ανθρώπινες δραστηριότητες: ότι απελευθερώνει χρόνο απ’ το πλύσιμο στο χέρι, έτσι ώστε αυτός ο ανθρώπινος χρόνος να διατεθεί αλλού. Στη (μισθωτή) εργασία για παράδειγμα, ή στην κατανάλωση. Αν ο ιδιοκτήτης / η ιδιοκτήτρια του πλυντηρίου αντί να πλύνει στο χέρι κάθεται επί δύο ώρες και χαζεύει το πλυντήριό του / της, δεν υπάρχει καν η (κοινωνική) σημασία του έργου της συγκεκριμένης μηχανής. Ωστόσο θα ήταν απόλυτο λάθος (παραλογισμός) να υποστηρίξει κανείς ότι το οικιακό πλυντήριο ρούχων “παράγει αξία” στις δύο ώρες μιας πλύσης. Κανείς δεν έγινε πλουσιότερος βάζοντας το πλυντήριό του να “δουλεύει” 24ώρες το 24ωρο – πράγμα που θα έπρεπε να συμβεί αν το μηχανικό έργο (του πλυντηρίου) παρήγαγε αξία! Όχι. Το πλυντήριο θα παράγει 24ώρες το 24ωρο έργο (περιστροφές) και θερμότητα· αλλά καμία αξία.

Το οικιακό ψυγείο επίσης παράγει έργο (ψύξη) και θερμότητα. Σε 24ωρη βάση μάλιστα. Με ποια έννοια έχει (κοινωνική) σημασία το έργο του ψυγείου; Με μια συγκεκριμένη, πολύ αυστηρή και, προπάντων, μεσολαβημένη απ’ τις ανθρώπινες δραστηριότητες: ότι απελευθερώνει χρόνο απ’ την καθημερινή αναζήτηση τροφής, ή πρώτων υλών τροφής, ή το μαγείρεμα. Και πάλι αυτός ο απελευθερωμένος χρόνος αποτελεί “αξία” μόνο αν διατεθεί αλλού. Ένα άδειο ψυγείο (για παράδειγμα στη διάρκεια διακοπών) εξακολουθεί να παράγει έργο (ψύξη) και θερμότητα σε 24ωρη βάση· αλλά καμία αξία.

Η μία μηχανή (το ψυγείο), που δουλεύει 24 ώρες το 24ωρο, δεν παράγει “μεγαλύτερη αξία” απ’ την άλλη μηχανή (το πλυντήριο) που δουλεύει 2 ώρες κάθε δεύτερη, τρίτη ή τέταρτη ημέρα! (Εντελώς αντίθετα, ένας άνθρωπος που δουλεύει 10 ώρες την ημέρα παράγει 5πλάσια αξία σε σχέση με το να δουλέψει με τον ίδιο ρυθμό μόνο 2 ώρες…) Και οι δύο μηχανές καταναλώνουν ενέργεια και παράγουν έργο και θερμότητα. Απ’ την άποψη της αξίας όμως και οι δύο παράγουν μηδέν! Η αξιο-δότηση του έργου τους είναι κοινωνική, συναρτημένη άμεσα με την οικονομία του ανθρώπινου χρόνου, της ανθρώπινης εργασίας, της ανθρώπινης διασκέδασης / κατανάλωσης, της ανθρώπινης ξεκούρασης (για λογαριασμό της εργασίας και της κατανάλωσης σύμφωνα με τα κυρίαρχα πρότυπα). Είναι μια αξιο-δότηση εκ των υστέρων και υπό όρους· και πάντως όχι σύμφυτη, όχι δομική στο μηχανικό έργο.⁵

Η εγκατάσταση μιας μηχανής (ενός ρομπότ) σε μια θέση παραγωγής που πριν γινόταν από ζωντανή εργασία, συνεπάγεται εκ μέρους του αφεντικού επένδυση (μερικές φορές υψηλή) σε πάγιο κεφάλαιο. Στο βαθμό που τέτοιου είδους εγκαταστάσεις γίνονται συστηματικά, αλλάζουν δραστικά αυτό που ο κυρ Κάρολος είχε ονομάσει οργανική σύνθεση του κεφαλαίου· την αναλογία, σαν να λέμε, ανάμεσα στα έξοδα του αφεντικού για την αγορά, την λειτουργία και την συντήρηση των μηχανών σε σχέση με τα έξοδά του για την ενοικίαση ανθρώπινης εργασίας (μισθούς) και την επιτήρησή της.

Επειδή εκείνο που εμφανίζεται στο τέλος κάθε παραγωγικού κύκλου σαν “κέρδος” για το αφεντικό είναι η πραγματοποίηση της υπεραξίας που κλάπηκε απ’ την ζωντανή εργασία (μέσα απ’ την πώληση των εμπορευμάτων, είτε πραγμάτων είτε υπηρεσιών, και την μετατροπή τους ξανά σε χρήμα) μείον τα έξοδα, η μεταβολή της οργανικής σύνθεσης προς τη μεριά των αυξημένων εξόδων των μηχανών, μειώνει το ποσοστό κέρδους. Για ένα σημαντικό χρονικό διάστημα η εγκατάσταση μηχανών οδηγεί σε πτωτική τάση του ποσοστού κέρδους, αφού θα πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι τα μηχανικά παραγώμενα εμπορεύματα θα πουλιούνται σε τιμές ελαφρά (ή σημαντικά) κατώτερες απ’ τα ίδια εμπορεύματα που θα συνεχίζουν να παράγονται κάπου αλλού με ανθρώπινη εργασία· για να κερδηθούν μεγαλύτερα μερίδια αγοράς.

Αυτό ανέλυσε ο κυρ Κάρολος το 1865: η γενικευμένη μηχανοποίηση (σε κάθε μεγάλο κύμα της) οδηγεί σε γενικευμένη πτώση των ποσοστών κέρδους. Για να αποφευχθεί κάτι τέτοιο πρέπει κλάδοι ιδιαίτερα μηχανοποιημένοι να “κατακρατούν” υπεραξία από εκείνην που παράγεται από κλάδους μικρής (σχετικά) μηχανοποίησης. Αυτό γίνεται με διάφορους τρόπους που δεν μπορούμε να εξηγήσουμε εδώ· θα ξεφεύγαμε απ’ το θέμα μας. Ωστόσο είναι πέρα για πέρα ακριβές: η υπεραξία “κυκλοφορεί” μέσα στο σύνολο της καπιταλιστικής παραγωγής, και μοιράζεται σε ένα μεγάλο αριθμό αφεντικών, ξεκινώντας απ’ τα “κάτω” της εργασιακής ιεραρχίας, εκεί δηλαδή που η δουλειά είναι άγρια υποτιμημένη, και ανεβαίνοντας προς τα “πάνω”.

Έτσι συμβαίνει αυτό: σε φάσεις σχετικά γενικευμένης μηχανοποίησης ορισμένων κλάδων επεκτείνεται η μισθωτή εργασία σε παλιούς ή καινούργιους κλάδους, και μάλιστα σε κλάδους που εκμεταλλεύονται επιθετικά κατά κύριο λόγο ζωντανή εργασία. Έτσι, ο πυρηνικός αντιδραστήρας (υψηλή συγκέντρωση πάγιου κεφαλαίου / μηχανών) και οι υψηλόμισθοι τεχνικοί και χειριστές του συνυπάρχει, στο ίδιο κοινωνικό σύστημα, στην ίδια εποχή, με την επεκτεινόμενη θάλασσα των χαμηλόμισθων ή κακοπληρωμένων πωλητριών σε κάθε είδους εμπορικό μαγαζί. Έτσι επίσης, το ρομποτικό εργοστάσιο και οι σχετικά υψηλόμισθοι προγραμματιστές / χειριστές του, συνυπάρχει, στο ίδιο κοινωνικό σύστημα και στην ίδια εποχή, με την θάλασσα των part-timers, των κακοπληρωμένων στις υπηρεσίες, των εκβιασμένων υπερωριών σε τομείς της παραγωγής “χαμηλής οργανικής σύνθεσης”· ακόμα και με την ανοικτή δουλεία στα ορυχεία στρατηγικών πρώτων υλών στην αφρική ή στα χωράφια του ευρωπαϊκού νότου.

Αυτά τα δύο άκρα της καπιταλιστικής αλυσίδας και της μεταφοράς τμημάτων της υπεραξίας είναι αναπόσπαστα!!! Όσο εντονότερη είναι η επένδυση παγίου κεφαλαίου (ακριβών μηχανών) στη μια μεριά τόσο εντονότερη και πλατύτερη είναι η ένταση εργασίας στην άλλη, πιο πέρα, αλλού. Δεν μπορεί να συμβεί διαφορετικά. Γι’ αυτό και είναι αδύνατη η καθολική ρομποτοποίηση του συνόλου της καπιταλιστικής παραγωγής! Όχι επειδή είναι τεχνικά ανέφικτη. Αλλά επειδή θα είχε το ίδιο αποτέλεσμα με το “άγγιγμα του Μίδα”: θα έριχνε τόσο το ποσοστό κέρδους ώστε θα έκανε ασύμφορες (για τα αφεντικά) τις “καπιταλιστικές επενδύσεις” γενικά….

έστω… αλλά δεν αντικαθιστούν τα ρομπότ ανθρώπινη εργασία;
(η εκ νέου κατασκευή των “ανειδίκευτων”)

Ασφαλώς ναι. Εδώ κι εκεί. Ταυτόχρονα η μισθωτή εργασία επεκτείνεται ακόμα περισσότερο, και (καθόλου παράδοξο) σε φτηνές, δηλαδή άγρια και επιθετικά υποτιμημένες μορφές.

Ας πάρουμε, σαν παράδειγμα, όχι τα ρομπότ αλλά τους υπολογιστές· τις πληροφοριακές μηχανές. Τι είδους πόστα ζωντανής εργασίας μηχανοποιούνται / αυτοματοποιούνται απ’ αυτές; Εδώ τα πράγματα φαίνονται κάπως θολά. Αν ένα πόστο περιλαμβάνει μόνο “δραστηριότητες ρουτίνας” που μπορούν άμεσα να αυτοματοποιηθούν,  τότε προκύπτει η πλήρης αυτοματοποίησή του και η αντικατάσταση του εργάτη ή της εργάτριας από τη μηχανή. Διαφορετικά, αν μόνο ένα κομμάτι των καθηκόντων -”δραστηριοτήτων” μπορεί άμεσα να αυτοματοποιηθεί, προκύπτει ο μετασχηματισμός του πόστου με νέα καθήκοντα που αφορούν κυρίως τον χειρισμό της μηχανής. Αν οι νέες ενέργειες του χειρισμού ή/και ο περιβάλλων χώρος  μπορούν να προσαρμοστούν και να αναλυθούν βήμα-βήμα ώστε να οδηγήσουν σε μια νέα σειρά αυτοματοποιήσεων, τότε προκύπτει μια σειρά από μετασχηματισμούς όπου η ζωντανή εργασία ενσωματώνεται σταδιακά στη μηχανή. Δεν πρόκειται φυσικά για κάποια φυσική εξέλιξη των πραγμάτων. Ο έλεγχος, η επιτήρηση και η ανάλυση των γνώσεων και των κινήσεων ενός χειριστή η/υ ή ενός ημι-αυτόματου συστήματος στην γραμμή παραγωγής είναι οι κατεξοχήν αρμοδιότητες των υπεύθυνων παραγωγής, των μάνατζερ και των διευθυντών. Οι όποιοι αυτοματισμοί επιβάλλονται στην πράξη, όπου κάτι τέτοιο είναι απαραίτητο, εφικτό και συνάμα συμφέρον ως προς το κόστος υλοποίησής του.

Με αυτόν τον τρόπο, καθώς ένα διευρυνόμενο κομμάτι της γνώσης ή/και της σωματικής δραστηριότητας ενσωματώνεται στη μηχανή, η ζωντανή εργασία φαίνεται να περιθωριοποιείται και να περιστρέφεται σαν αδαής “φουκαράς” γύρω από την εξυπνάδα των μηχανών. Μιλώντας με τους όρους των αφεντικών: η εργασία απο-ειδικεύεται. Δηλαδή; Υποτιμάται. Αν όλα αυτά ισχύουν, τότε στην περίπτωση της αυτοματοποίησης δεν προκύπτει απαραίτητα και μόνο κάποια “εξαφάνιση” κάποιων “μεσαίας ειδίκευσης” μορφών εργασίας. Συμβαίνει παράλληλα, αρκετές μορφές εργασίας, καθώς σταδιακά αυτοματοποιούνται, να μετατοπίζονται προς το φάσμα των “χειρωνακτικών” εργασιών “χαμηλής ειδίκευσης”, άρα και των χαμηλότερων μισθών.  Επομένως, αυτή η “εξαφάνιση” της “μεσαίας ειδίκευσης” εργασίας  συμβαίνει ως ένα βαθμό με την αντικατάσταση της εργασίας από τις μηχανές. Αλλά πολύ περισσότερο συμβαίνει η σταδιακή εξαφάνιση των “μεσαίας κλίμακας” μισθών από τη δεκαετία του ‘70 και ύστερα. Σε αυτή την περίπτωση ο χαρακτηρισμός της “υπο εξαφάνιση” εργασίας ως “μεσαίας ειδίκευσης” έχει να κάνει κυρίως με το γεγονός ότι περισσότερες δουλειές ήταν σχετικά καλοπληρωμένες, τόσο στο εργοστάσιο όσο και στις υπηρεσίες από το τέλος του 2ου παγκόσμιου πολέμου ως και τη δεκαετία του ‘70. Λόγω του εργατικού ανταγωνισμού.

Ωστόσο, η κατηγοριοποίηση με όρους “ειδίκευσης” είναι παραπλανητική! Κατά ποία έννοια η καθαρίστρια είναι “ανειδίκευτη”; Ένας “υπερειδικευμένος” manager της google είναι μάλλον απίθανο να ξέρει να καθαρίσει το σπίτι του. Και είναι σίγουρο ότι του είναι αδύνατο να δουλέψει στοιχειωδώς “παραγωγικά”, μια μέρα, σ’ ένα πλυντήριο αυτοκινήτων. Εννοείται ότι θα τον έδιωχναν με τις κλωτσιές, σαν άχρηστο, αν πήγαινε να δουλέψει στην αποθήκη ενός super market ή σ’ ένα αλιευτικό σκάφος.

Αυτό που έγινε απ’ τις αρχές της δεκαετίας του ‘80 και μετά, είναι ότι αξιοποιώντας τα αφεντικά την σταδιακή εισαγωγή νέων μηχανών (στην οργάνωση της εργασίας) ξήλωσαν όλο το οικοδόμημα “ειδικοτήτων” και ανάλογης “μισθολογικής διαστρωμάτωσης” που είχε φτιαχτεί απ’ το τέλος του β παγκόσμιου και μετά, φροντίζοντας να κρατήσουν τα λιγότερα κατά το δυνατόν πόστα “υψηλόμισθων” (ονομάζοντάς τους “ειδικευμένους”) και να γενικεύσουν την θάλασσα των “χαμηλόμισθων” (ονομάζοντάς τους “ανειδίκευτους” ή “χαμηλής εξειδίκευσης”). Δεν ήταν, άρα, μια αναγκαστική εξέλιξη λόγω τεχνικών αλλαγών· αλλά μια πολιτική, δηλαδή “πολεμική” απάντηση των αφεντικών απέναντι στην γενικευμένη εργατική ανταρσία των ‘60s και ‘70s.

Αυτό “ξεφεύγει” ακόμα και απ’ το στόμα του κυρίου Haldane, στην ομιλία που αναφέραμε νωρίτερα:

…Υπάρχουν αποδείξεις ότι τα τελευταία χρόνια, σε έναν αριθμό χωρών, το μερίδιο της εργασίας [σ.σ.: το ποσοστό του συνόλου των μισθών σχετικά με το συνολικό εθνικό εισόδημα] παρουσιάζει πτώση τις τελευταίες δεκαετίες…
…Σε έναν αριθμό χωρών υπάρχουν αποδείξεις ότι οι πραγματικοί μισθοί δεν ακολουθούν την αύξηση της παραγωγικότητας … Αν οι πραγματικοί μισθοί στις ΗΠΑ ακολουθούσαν την παραγωγικότητα από το 1970 ως σήμερα, ο μέσος εργάτης θα ήταν κατά 40% καλύτερα πληρωμένος από ότι τώρα. Αν οι μισθοί στο Η.Β. ακολουθούσαν την παραγωγικότητα από το 1990, ο μέσος εργάτης σήμερα θα ήταν καλύτερα κατά 20%.

Όμως αν “οι πραγματικοί μισθοί ΔΕΝ ΑΚΟΛΟΥΘΟΥΝ την αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας” εδώ και 40 χρόνια, αυτή η “αργοπορία” ΔΕΝ οφείλεται στις καινούργιες μηχανές και στις μαγικές ή έξυπνες δυνατότητές τους!!! Οφείλεται εντελώς κι απόλυτα στους ιδεολογικούς, πολιτικούς και ψυχοσυναισθηματισμούς μηχανισμούς και εκβιασμούς που αξιοποιούν τα αφεντικά. Έχοντας νεκρώσει ως τώρα την εργατική αρνησικυρία.

Είναι λογικό και εύκολα κατανοητό. Αν οι όποιες μορφές μισθωτής εργασίας πληρώνονταν με βάση τις κοινωνικές ανάγκες των σημερινών υπηκόων και όχι με βάση κάποια αυθαίρετη διαστρωμάτωση με κριτήρια “ειδίκευσης”, τότε θα ήταν κατ’ αρχήν αδιάφορο από μισθολογική άποψη το να χαρακτηριστεί μια δουλειά σαν “ανειδίκευτη”! Ο σκουπιδιάρης είναι το ίδιο κοινωνικά αναγκαίος (αν όχι περισσότερο) σε σχέση με τον νευροεπιστήμονα ή τον αστροφυσικό. Όμως η κατασκευή (και η διαρκής ανακατασκευή) μια ιεραρχίας “ειδικοτήτων”, που απαιτεί οπωσδήποτε μια στενή κορυφή υψηλά αμειβόμενης και μια διευρυμένη βάση υποτιμημένης ανθρώπινης εργασίας, είναι μια πολιτική ταξικού πολέμου (εκ μέρους των αφεντικών), που θα μπορούσε να “στηρίζεται” στα ρομπότ όσο και στις γραφομηχανές· στα διπλώματα και στα πτυχία όσο και στα εργοδοτικά γούστα· στο φαινόμενο του θερμοκηπίου όσο και στην μετανάστευση· σε ότι, τέλος πάντως, γουστάρουν να αξιοποιήσουν τα αφεντικά και οι δημαγωγοί τους.

Όμως αυτή η πυραμίδα, που καθόλου τυχαία δεν είναι, αποδεικνύει απερίφραστα την βασική θέση αυτής εδώ της αναφοράς: ότι, δηλαδή, η πληροφοριοποίηση και η ρομποτοποίηση διάφορων περιοχών της χειρωνακτικής/διανοητικής εργασίας, επιβάλλει την κατασκευή και τον έλεγχο μιας τεράστιας θάλασσας εργαζόμενων φτωχών. Δεν είναι οι νέες μηχανές αυτές καθ’ εαυτές που το κάνουν αυτό (κάνουν άλλα· όχι, παντως, αυτό!). Είναι η καπιταλιστική αξιοποίησή τους.

Γιατί, διαφορετικά, αντί να ακούμε την (προς πειθάρχησή μας) απειλή τα ρομπότ θα διώξουν τους ανθρώπους απ’ τις δουλειές θα ακούγαμε αυτό: ευτυχώς, χάρη στα ρομπότ, ο ημερήσιος χρόνος ανθρώπινης εργασίας θα πέσει στο μισό, 3 ή 4 ώρες την ημέρα, και ταυτόχρονα να αυξηθούν σημαντικά οι κατώτεροι μισθοί!!! Ένα ωραίο μέλλον…

Αλλά όχι… Το μέλλον είναι άσχημο, οπότε καλύτερα να καθόμαστε φρόνιμα, ο καθένας στη σπηλιά του… Αυτή την απειλή άλλωστε δεν εκτόξευσαν μόλις πέρυσι οι ιδιοκτήτες των μεγάλων αμερικανικών αλυσίδων γρήγορου φαγητού εναντίον των απεργών εργατών τους που ζητούν διπλασιασμό του κατώτερου ωρομίσθιου, απ’ τα 7,25 στα 15 δολάρια; Ότι θα τους διώξουν και θα τους αντικαταστήσουν με ρομπότ;

Rorre Margorp & Ziggy Stardust
cyborg #08 – 02/2016

1. Πρωτότυπος τίτλος στα αγγλικά: Why machines cannot create value· or, Marx’s theory of machines. Δημοσιεύτηκε σε μια συλλογή κειμένων με γενικό τίτλο Cutting Edge – Technology, Information, Capitalism and Social Revolution, που έγινε απ’ τις εκδόσεις Verso, το 1997, ταυτόχρονα στο Λονδίνο και στη Ν. Υόρκη, υπό την εποπτεία των Jim Davis, Thomas Hirschl και Michael Stack.
   Στα ελληνικά κυκλοφόρησε απ’ τις εκδόσεις “αντισχολείο” τον Μάη του 1998. ↩︎
2. Οι ίδιες ακριβώς λέξεις με τον πανηγυρικό των Times, πριν 200 χρόνια… ↩︎
3. Οι Λουδίτες ήταν ένα κίνημα υφαντουργών, στην αγγλία, στις αρχές του 19ου αιώνα. Κατέστρεφαν τους μηχανικούς αργαλειούς διάφορων ιδιοκτητών επειδή θεωρούσαν ότι οι μηχανές θα τους έδιωχναν απ’ τις δουλειές. Το κίνημα εξελίχθηκε σε εκτεταμένη εξέγερση κατά των μηχανών απ’ το 1811 έως το 1816, και τελικά καταστάλθηκε ωμά και φονικά με στρατιωτική βία. ↩︎
4. Για παράδειγμα ο πρώην αμερικάνος πρόεδρος Ομπάμα, στην αποχαιρετιστήρια ομιλία του στο Σικάγο, δεν παρέλειψε να αναφερθεί στην σκοτεινή απειλή των μηχανών. Η σχετική αναφορά δημοσιεύτηκε στους New York Times στις 12 Γενάρη 2017 με τίτλο “A Darker Theme in Obama’s Farewell: Automation Can Divide Us.” Το άρθρο αναδημοσιεύτηκε μεταφρασμένο στα ελληνικά απ’ την Καθημερινή στις 28 Γενάρη 2017, με τίτλο “Τα ρομπότ απειλούν την απασχόληση”. ↩︎
5. Με την έννοια της αξίας στην (καπιταλιστική) πολιτική οικονομία είναι εύκολο να γίνουν παρεξηγήσεις, λόγω άγνοιας. Δεν την εννοούμε ούτε σαν “ηθική αξία” ούτε σαν “συναισθηματική αξία”. Αλλά με τις δύο έννοιες που έδωσε ο Μαρξ, αξία χρήσης ή/και ανταλλακτική αξία. ↩︎