η Ιστορία και οι μηχανές
Μπορούμε να αντιληφθούμε την σε εξέλιξη παρέλαση των σύγχρονων κάθε είδους τεχνολογικών εφαρμογών και θαυμάτων σαν κάτι πέρα από ένα άθροισμα “καλών και κακών επινοήσεων του ανθρώπινου πνεύματος”; Μπορούμε να την αντιληφθούμε σαν έναν σε εξέλιξη μετασχηματισμό των κοινωνικών σχέσεων, τόσο ριζικό που ήδη τώρα (και ακόμα περισσότερο στο μέλλον) κάνει να φαίνεται αδιανότητο το ότι υπήρξαν άλλες κοινωνικές σχέσεις, ζωή άξια να την ζει ο καθένας, μόλις πριν από 20 ή 30 χρόνια;
Όσο δύσκολο κι αν είναι αυτό ακριβώς πρέπει να κάνουμε· πριν μετατραπούμε εντελώς σε απλά παράγωγα αυτού του μετασχηματισμού. Πρέπει να βγούμε οριστικά απ’ την Μαγεία και να ξαναμπούμε στην Ιστορία.
ιστορικό στιγμιότυπο νο 1
Λίγο μετά τα μέσα του 19ου αιώνα, την δεκαετία του 1850, ο Καρλ Μάρξ ανάμεσα στις υπόλοιπες αναλύσεις του για το κεφάλαιο, αφιερώνει χρόνο και προσοχή στη διαδικασία της μηχανοποίησης που θα μείνει στην ιστορία σαν “πρώτη βιομηχανική επανάσταση”. Για την διεισδυτική κριτική του Μαρξ η μηχανοποίηση που βλέπει μπροστά του, σε ορισμένους απ’ τους καπιταλιστικούς χώρους και χρόνους της παραγωγής τότε, δεν είναι αμιγώς τεχνικό ζήτημα. Δεν είναι, επίσης, η φυσιολογική έκφραση της εφευρετικότητας της ανθρώπινης σκέψης. Είναι, μάλλον, μια σύνθετη πολιτική-τεχνική διαδικασία, που μπαίνει σε εφαρμογή ακριβώς επειδή (και στον βαθμό που) ενισχύει την θέση των εργοδοτών απέναντι στους εργάτες· και την κερδοφορία των πρώτων.
Στα Grundrisse, μ’ έναν τρόπο που θα μπορούσε να θεωρηθεί σήμερα “προφητικός” αλλά δεν ήταν τίποτα άλλο από κριτικά διεισδυτικός, λέει μεταξύ άλλων:
… Ενταγμένο στην παραγωγική διαδικασία του κεφάλαιου, το εργασιακό μέσο διατρέχει όμως διάφορες μεταμορφώσεις, με τελευταια τους τη μηχανή, ή καλύτερα, ένα αυτόματο σύστημα μηχανημάτων (σύστημα μηχανημάτων: το αυτόματο δεν είναι παρά η πιο ολοκληρωμένη, επαρκέστερη μορφή τους, και μόνο αυτό μετατρέπει τα μηχανήματα σε σύστημα), που το κινεί ένα αυτόματο, μια κινητήρια δύναμη που αυτο-κινείται· αυτόματο που αποτελείται από πολυάριθμα μηχανικά και πνευματικά όργανα, έτσι ώστε οι ίδιοι οι εργάτες καθορίζονται μόνο σαν συνειδητά μέλη του.
Στη μηχανή, κι ακόμα περισσότερο στα μηχανήματα σαν αυτόματο σύστημα, το μέσο εργασίας μετασχηματίζεται ως προς την αξία χρήσης του, δηλαδή ως προς την υλική του παρουσία, σε μια ύπαρξη επαρκή για το πάγιο κεφάλαιο και για το κεφάλαιο γενικά… Η μηχανή από καμιά άποψη δεν εμφανίζεται σαν μέσο εργασίας του ξεχωριστού εργάτη. Η δική της differentia specifica [ειδοποιός διαφορά] δεν είναι με κανένα τρόπο – όπως το μέσο εργασίας – να διαμεσολαβεί τη δραστηριότητα του εργάτη πάνω στο αντικείμενο. Αντίθετα, η δραστηριότητα αυτή έχει τοποθετηθεί με τρόπο που πια απλά διαμεσολαβεί τη δουλειά της μηχανής, τη δράση της πάνω στην πρώτη ύλη – την επιβλέπει και την προφυλάσσει από διαταραχές.
Όχι όπως στο εργαλείο, που ο εργάτης το εμψυχώνει σαν όργανο με τη δική του επιδεξιότητα και δραστηριότητα, και που άρα ο χειρισμός του εξαρτιέται από τη δεξιοτεχνία του εργάτη. Αντίθετα η μηχανή, που αντί για τον εργάτη κατέχει αυτή επιδεξιότητα και δύναμη, είναι αυτή η ίδια ο δεξιοτέχνης, που έχει δική του ψυχή, τους μηχανικούς νόμους που επιδρούν μέσα στη μηχανή· και για την αδιάκοπη αυτο-κίνησή της, όπως εργάτης καταναλώνει μέσα διατροφής, αυτή καταναλώνει κάρβουνο, πετρέλαιο, κλπ.
Η δραστηριότητα του εργάτη, περιορισμένη σε απλά αφηρημένη δραστηριότητα, καθορίζεται και ρυθμίζεται ολόπλευρα από την κίνηση των μηχανημάτων – όχι το αντίστροφο. Η επιστήμη, που αναγκάζει τα άψυχα μέλη των μηχανημάτων με την κατασκευή τους να λειτουργούν σκόπιμα σαν αυτόματος μηχανισμός, δεν υπάρχει στη συνείδηση του εργάτη· αντίθετα, επιδρά διαμέσου της μηχανής σαν ξένη δύναμη πάνω στον εργάτη, σαν δύναμη της ίδιας της μηχανής.
…
Η παραγωγική διαδικασία έπαψε να είναι εργασιακή διαδικασία με την έννοια πως η εργασία επικρατεί πάνω της σαν κυριαρχική της ενότητα. Αντίθετα, εμφανίζεται μόνο σαν συνειδητό όργανο, σαν ξεχωριστοί ζωντανοί εργάτες διασκορπισμένοι σε διάφορα σημεία του μηχανικού συστήματος· υποταγμένοι στη συνολική διαδικασία των ίδιων των μηχανημάτων· και οι ίδιοι ένα απλό μέλος του συστήματος, που η ενότητά του δεν βρίσκεται στους ζωντανούς εργάτες αλλά στα ζωντανά (ενεργά) μηχανήματα, που απέναντι στη μεμονωμένη, ασήμαντη δράση του εργάτη εμφανίζονται απέναντί του σαν επιβλητικός οργανισμός.
…
Η εξέλιξη του μέσου εργασίας σε μηχανήματα δεν είναι τυχαία για το κεφάλαιο, αλλά αποτελεί τον ιστορικό μετασχηματισμό του παραδοσιακά δοσμένου μέσου εργασίας σε μορφή επαρκή για το κεφάλαιο. Η συσσώρευση της γνώσης και της επιδεξιότητας, των γενικών παραγωγικών δυνάμεων του ανθρώπινου μυαλού, απέναντι στον εργάτη απορροφήθηκε μ’ αυτό τον τρόπο στο κεφάλαιο, και άρα εμφανίζεται σαν ιδιότητα του κεφάλαιου· πιο συγκεκριμένα του πάγιου κεφάλαιου, στο μέτρο που αυτό εντάσσεται στην παραγωγική διαδικασία σαν το καθαυτό το μέσο παραγωγής.
Grundrisse der Kritik der Politischen Okonomie, 1857 – 1858. Έκδοση στα ελληνικά: Στοχαστής, Τόμος Β, σελ. 531 και μετά.
…
Στα μηχανήματα, η γνώση εμφανίζεται σαν ξένη, εξωτερική προς τον εργάτη· και η ζωντανή εργασία εμφανίζεται υποταγμένη στην αντικειμενοποιημένη, που διαθέτει αυτοτελή δράση. Ο εργάτης εμφανίζεται σαν περιττός, στο μέτρο που η δράση του δεν καθορίζεται από τις ανάγκες [του κεφάλαιου].
…
Η ιδιοποίηση της ζωντανής εργασίας από το κεφάλαιο αποκτά κι απ’ αυτή την άποψη στα μηχανήματα άμεση πραγματικότητα: από τη μια μεριά, αυτό που επιτρέπει στη μηχανή να εκτελεί την ίδια εργασία που εκτελούσε προηγούμενα ο εργάτης είναι η ανάλυση και εφαρμογή μηχανικών και χημικών νόμων, που πηγάζει άμεσα από την επιστήμη. Η ανάπτυξη ωστόσο των μηχανημάτων σ’ αυτή την κατεύθυνση παρουσιάζεται μόνο όταν η μεγάλη βιομηχανία έχει ήδη φτάσει σε ανώτερη βαθμίδα και όλες οι επιστήμες έχουν αιχμαλωτιστεί στην υπηρεσία του κεφάλαιου· κι από την άλλη μεριά, όταν τα ίδια τα διαθέσιμα μηχανήματα ήδη προσφέρουν μεγάλους πόρους. Τότε η εφεύρεση γίνεται επιχειρήση, και η εφαρμογή της επιστήμης στην ίδια την άμεση παραγωγή γίνεται σκοπιά που την καθορίζει και την παρακινεί.
…
Αυτό που σημειώνει και αναλύει ο Μαρξ στα πιο πάνω αποσπάσματα είναι το πέρασμα απ’ το εργαλείο στη μηχανή, και ακόμα περισσότερο στο σύστημα μηχανών. Από τον εργάτη κατασκευαστή (μάστορα) στον εργάτη χειριστή και ακόμα περισσότερο στον εργάτη υποχείριο (της λειτουργίας της μηχανής / του μηχανικού συστήματος). Δεν αναλύει, ωστόσο, αυτή τη μετάβαση σαν την αναπόφευκτη εξέλιξη της ανθρώπινης εφευρετικότητας. Αλλά σαν διαδικασία της εξέλιξης της καπιταλιστικής εκμετάλλευσης της εργασίας (εφόσον αναλύει την παραγωγή). Σε άλλο σημείο, στη συνέχεια, εξηγεί πως ακριβώς γίνεται αυτή η “βελτίωση” της εκμετάλλευσης της εργασίας μέσα απ’ την μηχανοποίησή της. Ωστόσο δεν θα φτάσουμε ως εκεί· δεν χρειάζεται για αυτήν εδώ την αναφορά.
Το γεγονός ότι η προσοχή του Μαρξ είναι στραμμένη στην παραγωγή δεν θα πρέπει να οδηγήσει σε λαθεμένα συμπεράσματα σήμερα. Ήταν (τότε, στα μέσα του 19ου αιώνα) στραμμένη στην παραγωγή, επειδή εκεί ξεδιπλωνόταν η μηχανοποίηση (της εργασίας). Εάν η μηχανοποίηση συνέβαινε κι αλλού, εκτός εργασίας;
Αυτό ακριβώς θα εξετάσουμε στη συνέχεια.
ιστορικό στιγμιότυπο νο 2
Έναν αιώνα μετά τις πιο πάνω παρατηρήσεις, στις αρχές της δεκαετίας του 1950, κάποιος που τότε θα μπορούσε να θεωρηθεί ευφάνταστος αλλά αποδείχθηκε γρήγορα σαν ένας ανάμεσα στους πρωτοπόρους (της εποχής που ζούμε), ο Norbert Wiener, στο βιβλίο του κυβερνητική και κοινωνία ξεκαθάριζε απ’ την αρχή:
… Η θέση αυτού του βιβλίου είναι ότι η κοινωνία μπορεί να κατανοηθεί μόνο με την μελέτη των μηνυμάτων και των ευκολιών επικοινωνίας που διαθέτει. Και ότι στην μελλοντική ανάπτυξη των μηνυμάτων και των ευκολιών επικοινωνίας, μηνυμάτων μεταξύ ανθρώπου και μηχανής, μεταξύ μηχανής και ανθρώπου και μεταξύ μηχανών, τα μηνύματα θα παίζουν ένα συνεχώς σπουδαιότερο ρόλο.
Κυβερνητική και κοινωνία (cybernetics and society), πρώτη έκδοση στις ηπα 1950, έκδοση στα ελληνικά: εκδόσεις Παπαζήση.
…
Η θέση μου είναι ότι η φυσική λειτουργία του ζώντος οργανισμού και μερικών από τις καινούργιες μηχανές επικοινωνίας είναι ακριβώς παράλληλες στις ανάλογες προσπάθειές τους να ελέγξουν την εντροπία μέσω της ανάδρασης.
…
Η Κυβερνητική υποστηρίζει την άποψη οτι η κατασκευή της μηχανής ή του οργανισμού είναι δείκτης της συμπεριφοράς που είναι δυνατόν να αναμένει κανείς.
…
Αναμφίβολα τολμηρές αυτές οι απόψεις, για το ευρύ κοινό, στα μέσα του 20ου αιώνα! Η μηχανή ξαναβρίσκεται στο κέντρο· αλλά ποια μηχανή; Σε ποιο κέντρο; Εκείνες οι βαριές και ογκώδεις ατσάλινες κατασκευές των εργοστασίων, με τα γρανάζια, τα ρουλεμάν, τους ιμάντες μετάδοσης της κίνησης, την τρομερή φασαρία της λειτουργίας τους, τα λάδια τους, τους ατμοκινητήρες (που είχε μπροστά του ο Μαρξ) ή τους πετρελαιοκινητήρες ύστερα; Αυτές οι μηχανές που ήδη, μπροστά τους, οι εργάτες ήταν απλά “τα συνειδητά μέλη τους”, γι’ αυτές μιλούσε ο Wiener;
Όχι. Μιλούσε για άλλου είδους μηχανές. Όπως, για παράδειγμα, “αυτόματες βάνες” σε δίκτυα ύδρευσης που ανοιγοκλείνουν ανάλογα με την πίεση του νερού. Τέτοιες άλλου είδους μηχανές θα μπορούσε να τις πετύχει κανείς, και πάλι, σε εργοστάσια, σε βιομηχανικά συγκροτήματα. Όμως ο Wiener μιλούσε και για πόρτες που ανοίγουν αυτόματα, μόλις τις πλησιάσει κάποιος… Αυτές… αυτές δεν προορίζονταν για εργοστάσια, αλλά και για γραφεία ή και σπίτια… Αυτές οι “άλλου είδους μηχανές” για τις οποίες εν μέρει δούλεψε και εν μέρει προφήτεψε ο Wiener, και για λογαριασμό των οποίων έφτιαξε μια νέα λέξη (για μια καινούργια επιστήμη: κυβερνητική) δεν προορίζονταν μόνο για τους χωρο/χρόνους της παραγωγής…
Πράγματι η ιδέα ήταν τόσο τολμηρή ώστε δύσκολα θα βρισκόταν κάποιος να την αναλύσει έγκαιρα με κριτικό τρόπο. Καινούργια “εξαρτήματα” εμφανίζονταν σα συστατικά αυτών των “άλλου είδους μηχανών”:
… Επιθυμώ να τονίσω ότι η γλώσσα δεν είναι ιδιότητα αποκλειστικά των ζωντανών όντων, αλλά ιδιότητα την οποία μπορούν να διαθέτουν ως ένα βαθμό και οι μηχανές τις οποίες κατασκεύασε ο άνθρωπος… Συνήθως θεωρούμε ότι η επικοινωνία και η γλώσσα κατευθύνονται από πρόσωπο σε πρόσωπο. Όμως είναι εξίσου δυνατό για ένα πρόσωπο να μιλήσει σε μια μηχανή, όσο και για μια μηχανή να μιλήσει σε ένα πρόσωπο, και μια μηχανή να μιλήσει σε μια άλλη μηχανή…
Παράξενες μηχανές ονειρεύτηκε ή διέβλεψε ο Wiener, σαν προφήτης της καπιταλιστικής τεχνο-επιστήμης: ομιλούσες μηχανές… Γιατί όμως;
ιστορικό στιγμιότυπο νο 3
Την εποχή που ο Wiener μιλούσε για “ομιλούσες μηχανές” έχοντας κατά νου, κυρίως, ένα καινούργιο σετ τεχνικών για την αξιόπιστη (δηλαδή: αποδοτική) “επικοινωνία μεταξύ ανθρώπων και μηχανών”, την εποχή δηλαδή που οι ηλεκτρονικοί υπολογιστές ήταν ακόμα στα πρώτα (και ογκώδη) στάδιά τους, βγαλμένοι μέσα απ’ τις “ανάγκες” του β παγκόσμιου πολέμου, ο διαλεκτική σχέση της “τεχνολογικής ανάπτυξης” με την εξέλιξη της καπιταλιστικής εκμετάλλευσης είχε, σχεδόν, ξεχαστεί. “Τεχνολογία” και “καπιταλισμός” είχαν διαχωριστεί. Με την πρώτη να εμφανίζεται σαν μια αυτοτελής διαδικασία, προϊόν της διαρκούς εφευρετικότητας της (επιστημονικής) σκέψης που, επίσης, νοούνταν σαν αυτο-τροφοδοτούμενη και αυτο-εξελισσόμενη… Και τον δεύτερο να είναι το πεδίο όπου θα μπορούσαν να υπάρχουν (εργατικές) διεκδικήσεις, αλλά μέσα σε ένα συναινετικό πλέον περιβάλλον.
Έτσι, όταν την δεκαετία του 1960, οι ιταλοί εργατιστές άρχισαν να ξαναδιαβάζουν πολιτικά τον Μαρξ, έφεραν πάλι στην πρώτη γραμμή της κριτικής όχι απλά την καπιταλιστική αξιοποίηση των μηχανών αλλά, κυρίως, το γεγονός ότι η τεχνολογική “εφευρετικότητα” ήταν έκφραση, και μόνο, της καπιταλιστικής αναγκαιότητας για μεγαλύτερη και κυρίως ασφαλέστερη εκμετάλλευση.
Στον ορίζοντά τους παρέμεναν πάντα οι χωρο/χρόνοι της παραγωγής. Το εργοστάσιο, και μάλιστα το “μεγάλο”, “μαζικό” εργοστάσιο. Τις τεχνολογικές καινοτομίες και εφαρμογές, τα διαδοχικά κύματα βελτιώσεων στην μηχανο-λογία, τα έβλεπαν εκεί.
Έτσι, ο Raniero Panzieri έλεγε το 1961:
… Θα μπορούσαμε να πούμε ότι οι δύο όροι καπιταλισμός και ανάπτυξη είναι ταυτόσημοι. Ο καπιταλισμός ζει από και με την προαγωγή της συνεχούς εξάπλωσης των οικονομικών δυνατοτήτων, δίνοντας μια δίχως προηγούμενο ώθηση στην επιστήμη και στην τεχνική, στις εφαρμογές της επιστήμης και της τεχνικής στο χώρο της οικονομίας. Αυτή η ίδια η διαδικασία καπιταλιστικής συσσώρευσης κυριαρχείται από τις συνεχείς τεχνικές καινοτομίες, για να χρησιμοποιήσουμε τον όρο του Σουμπέτερ.
Νεοκαπιταλισμός και επαναστατικό κίνημα, έκδοση στα ελληνικά: Κομμούνα.
Η συνεχής εισαγωγή καινούργιων μηχανών, η τάση για συνεχώς καινούργιες ανακαλύψεις και την εφαρμογή τους, η ορμητική και αδιάκοπη τεχνολογική ανάπτυξη, είναι, αν επιτρέπεται η χρησιμοποίηση αυτού του όρου μεταφορικά, η ουσία της διαδικασίας της καπιταλιστικής συσσώρευσης… Όπου η τάση για ανανέωση είναι στενά δεμένη με την δημιουργία της υπεραξίας…
…
Ο ανταγωνισμός και η αναγκαιότητα υπεράσπισης του κέρδους ενάντια στις τάσεις αύξησης των μισθών υποχρεώνουν τον ατομικό καπιταλιστή να καταφύγει στις καινοτομίες…. Κατά τη διάρκεια αυτής της διαδικασίας υπάρχει μια συνεχής αποβολή, απελευθέρωση εργατικής δύναμης εξαιτίας της εισαγωγής μηχανών που εξοικονομούν (ζωντανή) εργασία. Όταν όμως η συσσώρευση είναι σε κίνηση είναι δυνατόν να συνεχιστεί ορμητικά και να απορροφήσει περισσότερους εργάτες από όσους απέβαλε η εισαγωγή των μηχανών.
…
Οι μηχανές που έχει απέναντί του ο Panzieri (και οι ιταλοί εργατιστές γενικά) είναι πάντα αυτές οι τεράστιες κατασκευές για εργοστασιακή χρήση / παραγωγή. Ωστόσο η επιστροφή στα βασικά, η επιστροφή δηλαδή στη θέση ότι η επιστήμη, η τεχνική και οι εφαρμογές τους δεν είναι επιφοιτήσεις και, κυρίως, δεν κατακτούν θέσεις μέσα στις κοινωνικές σχέσεις απλά και μόνο σαν νεωτερισμοί αλλά επειδή εξυπηρετούν την καπιταλιστική συσσώρευση, αυτή λοιπόν η διαλεκτική και αντι-μεταφυσική θέση μας χρειάζεται!
Εν τω μεταξύ τα ‘60s και τα ‘70s δεν ήταν η εποχή που θα επέτρεπε να προεκτείνει κανείς αυτή τη θέση σε “ομιλούσες μηχανές” ή, ακόμα περισσότερο, σε κάποια διευρυμένη “σχέση ανθρώπων και μηχανών”… Το μηχανικό οπλοστάσιο της καπιταλιστικής παραγωγής βρισκόταν, στο μεγαλύτερο μέρος του, εγκιβωτισμένο στα βαριά βιομηχανικά κτίρια· ελάχιστες μηχανές υπήρχαν έξω, π.χ. στα γραφεία (γραφομηχανές, τηλέφωνα)· ενώ στην καθημερινή ζωή οι οικιακές συσκευές (ψυγεία, πλυντήρια, ηλεκτρικές κουζίνες) ήταν απλές εφαρμογές ηλεκτροκινητήρων και αντιστάσεων.
Όμως…
ιστορικό στιγμιότυπο νο 4
Το 1997, όπου εν τω μεταξύ πολλά και διάφορα είχαν αλλάξει (σε σχέση με τις δεκαετίες του ‘60 και του ‘70), ο πανεπιστημιακός Nick Witheford, επηρεασμένος από τις απόψεις και τις αναλύσεις της ιταλικής αυτονομίας, δημοσιεύει ένα κείμενο στο οποίο συνοψίζει την τελευταία φάση της καπιταλιστικής εξέλιξης (ή “ανάπτυξης”) ειδωμένη από την διευρυμένη μαρξιανή οπτική των αυτόνομων.
Ανάμεσα στα άλλα γράφει:
… Χρησιμοποιώ μια έννοια του Μαρξ που έχει υπάρξει ιδιαίτερα σημαντική για τους αυτόνομους, την έννοια της καπιταλιστικής αλληλουχίας. Με απλά λόγια αυτή η έννοια δείχνει το πως το κεφάλαιο εξαρτιέται, για την λειτουργία του, όχι απλά από την εκμετάλλευση στις άμεσες μορφές της στους χώρους εργασίας, αλλά από την διαρκή αναβάθμιση μιας ολόκληρης σειράς κοινωνικών θέσεων και δραστηριοτήτων.
Η αρχική ανάλυση του Μαρξ περιγράφει δύο μόνο στιγμές αυτής της αλληλουχίας: την παραγωγή και την κυκλοφορία. Στην παραγωγή, η εργατική δύναμη και τα μέσα παραγωγής (οι μηχανές και οι ακατέργαστες πρώτες ύλες) συνδυάζονται για να παραχθούν εμπορεύματα. Στην κυκλοφορία, τα εμπορεύματα πουλιούνται και αγοράζονται: τα αφεντικά πρέπει αφενός μεν να πουλάνε τα προϊόντα που παράγονται, πραγματοποιώντας έτσι την υπεραξία που αποσπάστηκε στην παραγωγή … και να αγοράζουν αφετέρου την εργατική δύναμη και τα μέσα παραγωγής που είναι αναγκαία για να ξαναρχίσει η διαδικασία.
…Από την εποχή που ο Μαρξ πρότεινε αυτό το μοντέλο, το κεφάλαιο έχει επεκτείνει σε μεγάλο βαθμό την κοινωνική του οργάνωση. Αυτή η επέκταση, και οι αντιστάσεις που προκάλεσε, έκαναν ορατές πλευρές της καπιταλιστικής αλληλουχίας που είχαν παραβλεφτεί από τον ίδιο και τους συγχρόνους του. Έτσι, στη διάρκεια του 1970 η Mariaroza Dalla Kosta και η Selma James, δύο φεμινίστριες θεωρητικές της αυτονομίας, έκαναν μια κρίσιμη αναθεώρηση των αντιλήψεων για την καπιταλιστική αλληλουχία, όταν έδειξαν εμφατικά πως μια ζωτική στιγμή της είναι η αναπαραγωγή της εργατικής δύναμης – δηλαδή όλες εκείνες οι δραστηριότητες που σχετίζονται με την προετοιμασία και την συντήρηση των εργατών ώστε να είναι σε θέση να δουλεύουν. Αυτές οι δραστηριότητες δεν πραγματοποιούνται στο εργοστάσιο αλλά στην κοινωνία, στα σχολεία, στα νοσοκομεία, και πάνω απ’ όλα στα νοικοκυριά, όπου αποτελούσαν (αυτές οι δραστηριότητες) το καθήκον της απλήρωτης γυναικείας εργασίας.
…Πιο πρόσφατα ένας άλλος γύρος αγώνων συγκέντρωσε την προσοχή σε μια άλλη πλευρά της καπιταλιστικής αλληλουχίας, που μέχρι πρόσφατα δεν απασχολούσε τους μαρξιστές – την αναπαραγωγή της φύσης. Τα αφεντικά δεν πρέπει να βρίσκουν μόνο διαρκώς την εργατική δύναμη που θα ρίξουν στην παραγωγή, αλλά επίσης και τις πρώτες ύλες που αυτή η εργατική δύναμη θα μετατρέψει σε εμπορεύματα… Έγινε σαφές ότι η ιδέα πως τα φυσικά αποθέματα πρώτων υλών είναι απεριόριστα ήταν εντελώς λαθεμένη. Το κατά πόσον οι πρώτες ύλες είναι στην πράξη διαθέσιμες για συσσώρευση εξαρτιέται από το μέγεθος της εδαφικής έκτασης και τεχνολογικής έντασης των καπιταλιστικών προσταγών, από τον βαθμό στον οποίο τα οικοσυστήματα έχουν ήδη λεηλατηθεί, και από το επίπεδο της κοινωνικής αντίστασης που η εκμετάλλευση αυτή προκαλεί. Η αναπαραγωγή, ή πιο σωστά η μη αναπαραγωγή της φύσης, γίνεται έτσι σε όλο και μεγαλύτερο βαθμό πρόβλημα για το κεφάλαιο, και ένα πεδίο αναμετρήσεων με εκείνους που είναι εχθροί του.
Κύκλοι και αλληλουχίες αγώνων στον υπερτεχνολογικό καπιταλισμό, εκδ. αντισχολείο, 2000.
Αντί για δύο “κρίκους” που είχε αναλύσει ο Μαρξ στον καιρό του, τον 19ο αιώνα, για τις καπιταλιστικές διαδικασίες, τέσσερεις. Θα προσθέταμε άλλον έναν, που είναι η διεύρυνση της “αναπαραγωγής της εργατικής δύναμης”: την αναπαραγωγή των κοινωνικών σχέσεων συνολικά. Έτσι η χαρτογράφηση του καινούργιου καπιταλιστικού παραδείγματος περιλαμβάνει, σαν διακριτά πεδία:
– την παραγωγή·
– την κυκλοφορία·
– την αναπαραγωγή της εργατικής δύναμης·
– την δημιουργία και αναπαραγωγή των κοινωνικών σχέσεων·
– την παραγωγή ή/και την μη αναπαραγωγή της φύσης.
Ο Witheford μελετάει αυτές τις “περιοχές” σε συνάρτηση με τις τεχνολογικές εξελίξεις· με τις καινούργιες μηχανές· ακόμα και τις ομιλούσες μηχανές… Δεν το κάνει με τον τρόπο που θα ακολουθήσουμε στη συνέχεια, επειδή η προσοχή του είναι στραμμένη στις (μέχρι τα ‘90s) εκδηλωμένες αντιθέσεις μέσα σε κάθε μία απ’ αυτές. Ωστόσο, ενδεικτικά, να οι τίτλοι των σχετικών κεφαλαίων του άρθρου του:
– παραγωγή: το εργοστάσιο χωρίς εργάτες·
– κυκλοφορία: διαδραστικά μήντια·
– αναπαραγωγή της εργατικής δύναμης: το εικονικό πανεπιστήμιο, ιατρική περίθαλψη, δανεική μήτρα·
– το δίκτυο των κοινωνικών σχέσεων: κυβερνοχώρος.
Αυτό το τελευταίο είναι που μας ενδιαφέρει εδώ.
engineering…
Σχεδόν 4 δισεκατομμύρια συνδέσεις στο internet και πάνω από 4,7 δισεκατομμύρια συσκευές κινητών τηλεφώνων “δουλεύουν” ακατάπαυστα αυτή την στιγμή. Ο πλανήτης, σε ότι αφορά το είδος μας, είναι τυλιγμένος με ένα αόρατο πλεκτό μεταφοράς “πληροφοριών” κάθε είδους, που γίνεται όλο και πιο πυκνό και παχύ. Η ψεύτικη πεποίθηση είναι ότι αυτές οι ηλεκτρονικά μεσολαβημένες “πληροφορίες” μεταδίδονται άμεσα από συσκευή σε συσκευή, από μηχανή σε μηχανή. Λάθος. Μεσολαβούνται από κτηνώδεις σε μέγεθος και δυνατότητες κεντρικές μηχανές που ανήκουν σε μια χούφτα κτηνώδεις σε μέγεθος μεγα-επιχειρήσεις. Είναι (ας μας επιτραπεί η παρομοίωση) σαν το μισό του παγκόσμιου νερού, ή το μισό της ατμόσφαιρας του πλανήτη να συγκεντρώνεται και να διανέμεται από καπιταλιστικές επιχειρήσεις μέσα από τεράστιους απορροφητήρες και τουρμπίνες. Κι αυτό μόνο σαν μια ενδιάμεση κατάσταση: όλη η ατμόσφαιρα ή/και όλο το νερό (εννοημένα σαν επι-κοινωνία) πρόκειται να “κινούν” και να “κινούνται” με καπιταλιστικούς όρους και προδιαγραφές – το “internet of things” ξεδιπλώνεται ήδη.
Η θέση του Wiener και των υπόλοιπων πρωτοπόρων της κυβερνητικής είναι γεγονός. Αλλά δεν είναι τεχνικό γεγονός. Είναι κυρίως πολιτικό γεγονός! Οι “ορατές” μηχανές, οι διάφοροι “υπολογιστές” φορητοί ή όχι, τα “έξυπνα μηχανήματα” κάθε είδους, οι αισθητήρες, και οι “αόρατες” μηχανές, οι εξειδικευμένοι αλγόριθμοι, οι hadoop clusters στα “κεντρικά” των επιχειρήσεων, συνιστούν ένα ενιαίο global σύστημα μηχανημάτων (με την έννοια του Μαρξ) και η μεγάλη μάζα των χρηστών γίνεται όλο και πιο σταθερά το “ζωντανό” τμήμα του. Όμως δεν πρόκειται μόνο για τους διακριτούς κρίκους της παραγωγής, της κυκλοφορίας ή της αναπαραγωγής της εργατικής δύναμης. Το global σύστημα μηχανημάτων μεσολαβεί και κατεργάζεται την δημιουργία και αναπαραγωγή των κοινωνικών σχέσεων σχεδόν στο σύνολό τους.
H Zeynep Tufekci γράφει, για παράδειγμα1:
…Η επίδραση των big data στη δημόσια σφαίρα μέσα απ’ τις υπολογιστικές πολιτικές απλώνεται μέσα από πολλαπλές και διασυνδεμένες μεταξύ τους δυναμικές…
Πρώτον, η μεγέθυνση της ψηφιακής μεσολάβησης στις κοινωνικές, πολιτικές και οικονομικές σχέσεις έχει σαν αποτέλεσμα την εκθετική αύξηση του όγκου και του είδους των διαθέσιμων data, διαθέσιμων ειδικά για τις μεγάλες επιχειρήσεις και οργανισμούς που είναι σε θέση να τα διαχειριστούν.
Δεύτερον, η ανάδυση των υπολογιστικών μεθόδων επιτρέπει στην πολιτική ή/και οικονομική στόχευση την μετακίνηση απ’ τις αναλύσεις ασαφώς προσδιορισμένων συνόλων στην τυποποίηση συγκεκριμένων ατόμων.
Τρίτον, αυτή η τυποποίηση επιτρέπει το να γίνονται ερωτήσεις για το άτομο χωρίς να γίνονται ερωτήσεις στο άτομο· ανοίγοντας έτσι τον δρόμο σε καινούργιες τεχνικές απόκρυψης και αδιαφάνειας.
Τέταρτον, η εξέλιξη των συμπεριφορικών επιστημών έχει σαν αποτέλεσμα την μετατόπιση απ’ τα μοντέλα του “ορθολογικού ανθρώπου” σε πιο ακριβή, επεξεργασμένα και ρεαλιστικά μοντέλα της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Σε συνδυασμό με εξελίξεις σε άλλα πεδία, αυτά τα νέα μοντέλα επιτρέπουν την βελτίωση της μέσω δικτύων κοινωνικής μηχανικής.
Πέμπτον, τα ψηφιακά δίκτυα επιτρέπουν σ’ αυτές τις μεθόδους κοινωνικής μηχανικής την πειραματική δοκιμή τους σε πραγματικό χρόνο, και την άμεση εφαρμογή τους, προσθέτοντας ένα επίπεδο άγνωστου ως πρόσφατα δυναμισμού στον έλεγχο της δημόσιας σφαίρας.
Έκτον, τα data, τα εργαλεία και οι τεχνικές που συνθέτουν αυτές τις μεθόδους απαιτούν την πρόσβαση σε ακριβά και πατενταρισμένα στοιχεία, και “δουλεύουν” μέσα από αόρατους αλγορίθμους. Πρόκειται για ένα είδος “μαύρου κουτιού”, για αλγόριθμους που αποτελούν “πνευματική ιδιοκτησία” ελάχιστων εταιρειών του internet, και χρησιμοποιούνται απ’ αυτές. Μ’ άλλα λόγια κάθε απλός χρήστης αγνοεί την ύπαρξή τους.
Αυτά που κοινότοπα πια ονομάζονται data, δηλαδή “δεδομένα”, είναι τα ηλεκτρονικά κωδικοποιημένα “ίχνη” από κάθε τι που λέγεται, δείχνεται ή γίνεται μέσω μικρότερων ή μεγαλύτερων ηλεκτρονικών μηχανών ατομικής χρήσης. Σε πρώτο χρόνο συνιστούν την ακατέργαστη πρώτη ύλη των κοινωνικών σχέσεων όπως αυτές έχουν μετατραπεί σε ροή ηλεκτρονίων.Το global μηχανικό σύστημα αρχίζει απ’ αυτές τις μηχανές ατομικής χρήσης και προεκτείνεται προς άγνωστες (και οπωσδήποτε κοινωνικά αόρατες) κατευθύνσεις, κάνοντας κάθε είδους κατεργασία, και δίνοντας “τελικές μορφές” χαρακτηριολογικών τυποποιήσεων και ομαδοποιήσεων.
Υπάρχουν εδώ αισθητές διαφορές με το είδος των μηχανικών συστημάτων που ανέλυε ο Μαρξ στα μέσα του 19ου αιώνα. Τότε οι χειριστές των μηχανών (εργάτες) στέκονταν μπροστά σ’ αυτές. Τώρα τις κρατούν στα χέρια τους και πολύ σύντομα θα βρίσκονται μέσα σ’ αυτές (internet of things). Κατ’ αυτόν τον τρόπο, η παγκόσμια καθολική (καπιταλιστική) μεγαμηχανή δεν νοείται πλέον καν και καν σαν ένα “διακριτό” αντικείμενο. Έχει μετατραπεί, μάλλον, σ’ ένα είδος γενικού τεχνικού οικοσυστήματος.
Υπάρχει ήδη ο σχετικός όρος γι’ αυτό το καθολικό τεχνικό οικοσύστημα: ubiquitious computing· ή, για συντομία, ubicomp. Πανταχού παρόν! Πρόκειται για την ιστορική φάση της καπιταλιστικής ανάπτυξης όπου η ηλεκτρονική καταγραφή, μεσολάβηση και επεξεργασία γίνονται διαρκώς και οπουδήποτε. Το σχεδόν “απόλυτο αυτόματο”. Σύμφωνα με έναν ορισμό:
… Σε αντίθεση με το desktop computing το ubiquitious computing μπορεί να συμβαίνει με την χρήση οποιασδήποτε συσκευής, σε οποιοδήποτε σημείο του κόσμου και με οποιαδήποτε μορφή. Ο χρήστης διαδρά με τον υπολογιστή, που μπορεί να υπάρχει σε πολλές διαφορετικές μορφές, συμπεριλαμβανόμενων των επιτραπέζιων υπολογιστών, των τάμπλετ και των σταθμών, με οποιοδήποτε αντικείμενο, είτε είναι ψυγείο είτε ένα ζευγάρι γυαλιά. Οι τεχνολογίες που βρίσκονται πίσω από και στηρίζουν το ubiquitious computing συμπεριλαμβάνουν το internet, αναβαθμισμένα middleware, τα λειτουργικά συστήματα, την κινητή κωδικοποίηση, τους αισθητήρες, τους μικροεπεξεργαστές, νέες τεχνικές διάδρασης με τους χρήστες, τα δίκτυα, τις τεχνολογίες προσδιορισμού θέσης και νέα υλικά….
Σύμφωνα με τον Mark Weiser, απ’ τους κορυφαίους τεχνοεπιστήμονες της Xerox, που εφηύρε τον όρο:
… Οι πανταχού παρόντες υπολογιστές θα είναι πάντα εδώ και κάπου πίσω, εμπλεκόμενοι στη δομή της καθημερινής ζωής μέχρι που θα είναι αδύνατο να ξεχωρίσουν απ’ αυτήν· θα είναι μόνιμοι κάτοικοι του ανθρώπινου κόσμου και δεν θα έχουν όριο στην διάδρασή τους με τους ανθρώπους…
Η καθιέρωση του κυβερνοχώρου σαν του “κοινωνικού περιβάλλοντος” στο οποίο “θέλουμε” και “πρέπει” να αφήνουμε όλο και πιο συχνά, σχεδόν διαρκώς (μελλοντικά, υποθέτουμε, ακόμα και στον ύπνο) “ίχνη” ζωής, πράξεων και ενεργειών σημαίνει πως το “ζωντανό μέρος” της παγκόσμιας καθολικής (καπιταλιστικής) μηχανής ταΐζει συστηματικά τόσο την λειτουργία της όσο και την δυνατότητα κατεργασίας αυτών των ιχνών / πρώτης ύλης. Κάθε λεπτό της ώρας, σε 24ωρη βάση, εφτά μέρες την εβδομάδα και 365 μέρες τον χρόνο “ανεβαίνουν” (με τα σημερινά δεδομένα) στο youtube βίντεο συνολικής διάρκειας 72 ωρών. Το 2013 η εταιρεία facebook είχε στην διάθεσή της προς επεξεργασία 2,5 δισεκατομμύρια “κομμάτια” περιεχομένου, 2,7 δισεκατομμύρια κινήσεις “like”, 300 εκατομμύρια φωτογραφίες και 500 terabytes “δεδομένων” κάθε μέρα. Σε σχέση με τα όρια στην αναπαραγωγή της φύσης και ειδικά ορισμένων κρίσιμων πρώτων υλών που κινδυνεύουν από σπανιότητα, η κοινωνική αναπαραγωγή και η ηλεκτρονική / μηχανική μεσολάβησή της αποδεικνύονται απεριόριστες!
Το μόνο πρόβλημα (στην πραγματικότητα “ο τροχός της τύχης” για την καπιταλιστική αξιοποίηση αυτής της πρωτοφανούς συσσώρευσης) είναι η κατασκευή ακόμα πιο δυνατών και γρήγορων “αόρατων” μηχανών, ακόμα πιο δυνατών και γρήγορων επεξεργαστών (οι κβαντικοί υπολογιστές, όποτε γίνουν τεχνικά εφικτοί, θα είναι ένα τεράστιο άλμα!), ακόμα πιο διεισδυτικών και εκλεπτυσμένων “αόρατων” αλγορίθμων, ώστε τα “big” και τα “very big” data να μην μένουν σαν άμορφοι σωροί αναξιοποίητων (κοινωνικών) αποτυπωμάτων.
Για τι μιλάμε ακριβώς; Ένα μάλλον τετριμένο παράδειγμα θα βοηθήσει. Κάποιος/α κάθεται με τον φίλο του / την φίλη της και κουβεντιάζουν. Αυτό που συμβαίνει είναι μια κοινωνική σχέση: φιλική συζήτηση.
Όμως δεν συμβαίνει μόνο αυτό. Για την ακρίβεια: για να γίνει αυτή η φιλική συζήτηση χρειάζεται μια τεχνική βάση. Από τεχνική άποψη κάθε στόμα διαμορφώνει ηχητικά κύματα μέσα στον αέρα (που σαν τέτοια, σαν ηχητική κύματα δηλαδή, είναι έξω απ’ την ίδια την κοινωνική σχέση, αποτελούν ένα φυσικό φαινόμενο) που φτάνουν ως το φιλικό αυτί· δονούν το τύμπανο· η φυσιολογία του ανθρώπινου ακουστικού / αισθητηριακού συστήματος διαμορφώνει “νευρικά σήματα” προς τον εγκέφαλο· κλπ κλπ.
Η συγκεκριμένη τεχνική βάση κάνει εφικτή την συγκεκριμένη κοινωνική σχέση· η συγκεκριμένη κοινωνική σχέση δίνει νόημα, περιεχόμενο, αξία, στην συγκεκριμένη τεχνική βάση. Όμως και τα δύο, μέσα στην διαλεκτική τους, είναι απροσπέλαστα από οποιονδήποτε τρίτο . Κάποιος που θα προσπαθούσε να κρυφακούσει θα γινόταν γρήγορα αντιληπτός. Η συγκεκριμένη τεχνική βάση (η άμεση προφορικότητα) ΔΕΝ επιτρέπει κωδικοποίηση από τρίτους· άρα δεν επιτρέπει υπεξαίρεση, καταγραφή, συσσώρευση των “στοιχείων” της συγκεκριμένης κοινωνικής σχέσης.
Αν, όμως, η τεχνική βάση αλλάξει; Αν τα ηχητικά κύματα στον αέρα αντικατασταθούν από ηλεκτρόνια που κινούνται σε κατάλληλα μέσα και με κατάλληλο τρόπο ώστε να “εκπέμπονται” και να “λαμβάνονται” από κατάλληλες μηχανές; Το παράδειγμα του (παλιού) τηλεφώνου είναι γνωστό: το τηλέφωνο, σαν τεχνική βάση, διευκόλυνε κάτι (τις συνομιλίες σε πολύ μεγάλες αποστάσεις), περιόρισε κάτι άλλο (την σωματική αμεσότητα στο σχετίζεσθαι), τροποποιούσε δηλαδή την κοινωνική σχέση “φιλική συζήτηση”… Κυρίως όμως, επειδή κάποιοι “τρίτοι” μεσολαβούσαν / κωδικοποιούσαν τις συνομιλίες μέσω της ηλεκτρικής κίνησης, το μοντέλο του τηλεφώνου επέτρεπε και την υπεξαίρεση, και την καταγραφή, και την συσσώρευση (π.χ.: μαγνητοφώνηση).
Μια τεχνική βάση σαν την ψηφιοποίηση και ένα είδος φορητών μηχανών σαν τους υπολογιστές (οποιουδήποτε είδους) επιτρέπουν την καθολική μεσολάβηση και την ενιαία κωδικοποίηση… Τότε οι “τρίτοι”, σαν πραγματικοί (δηλαδή: λειτουργικοί) ιδιοκτήτες των μηχανικών πομπών και δεκτών, σε εκθετικό βαθμό σε σχέση με την εποχή του τηλεφώνου, γίνονται οι πραγματικοί “κύριοι” των κοινωνικών σχέσεων. Πετυχαίνουν την καθολική μηχανοποίηση του κοινωνικού επικοινωνείν. Δηλαδή του Κοινωνικού Είναι και Γίγνεσθαι.
Εκείνο που άλλοτε ήταν απροσπέλαστο, μετατρέπεται σε ανυπολόγιστες (αν και μετρήσιμες), τακτοποιήσιμες, ταξινομήσιμες, επεξεργάσιμες ποσότητες ηλεκτρονικών “ιχνών”. Αυτά είναι η ακατέργαστη πρώτη ύλη του κοινωνικού που, εν τω μεταξύ, τροποποιείται ώστε να είναι συμβατό με την (μηχανική) μεσολάβησή του.
Εκείνο που άλλοτε ήταν απροσπέλαστο, μορφοποιείται σε αόρατα δια γυμνού οφθαλμού “σύρματα”. Ο καθένας και η καθεμιά μας είναι ήδη μια διασταύρωση άγνωστου (και διαρκώς αυξανόμενου) αριθμού “συρμάτων”, με διάφορες μορφές. Αυτά τα “σύρματα” είναι η φυσική μορφή της κυκλοφορίας των ηλεκτρονίων. Μαζί με τις μηχανές κωδικοποίησης (smart phones, tablets, pcs, αισθητήρες), τις μηχανές αποκωδικοποίησης και, κυρίως, τις μηχανές μεσολάβησης / διακράτησης (τους servers και τους αλγόριθμους των εταιρειών) εκείνο που άλλοτε ήταν απροσπέλαστο έχει μηχανοποιηθεί. Οριστικά. Αυτό που απομένει σ’ εμάς είναι να αποτελούμε “το ζωντανό όργανο”…
Σε κάθε περίπτωση, πριν την καθιέρωση της “κινητής τηλεφωνικής μηχανής” (και των εξελίξεών της) η μέση κοινωνική πεποίθηση ήταν ότι οι κοινωνικές σχέσεις συμβαίνουν εκτός τηλεπικοινωνιών, και μόνο κατ’ εξαίρεση και κατ’ ανάγκη μέσω αυτών.
εξόρυξη και κατεργασία…
Κάθε ηλεκτρονικό ίχνος cyber μεσολαβημένης επικοινωνίας, πράξης, έρευνας, κλπ “αποθηκεύεται” και “συσσωρεύεται” στους “σκληρούς δίσκους” των μεγαμηχανών του συγκεντροποιημένου κεφάλαιου. Κανείς δεν ξέρει και κανείς δεν μπορεί να ξέρει (ακόμα κι αν ενδιαφερόταν) τι είδους κατεργασία γίνεται στα ίχνη του / της. Ενδεικτικά: μια πιλοτική ερευνητική δουλειά που δημοσιεύτηκε το 2013 2 έδειξε ότι “αξιοποιώντας” μόνο τα “likes” του facebook, και συνδυάζοντάς τα με κατάλληλους αλγόριθμους, είναι εφικτό να εντοπιστεί με μεγάλη ακρίβεια μια γκάμα προσωπικών χαρακτηριστικών, συμπεριλαμβανομένου του σεξουαλικού προσανατολισμού, της εθνικότητας, των θρησκευτικών και πολιτικών πεποιθήσεων, των προσωπικών ενδιαφερόντων, της ευφυίας, της συναισθηματικής διάθεσης, της χρήσης ναρκωτικών, της ηλικίας, του φύλου και της οικογενειακής κατάστασης – σε απόλυτα ατομική βάση. Άτομο άτομο. Η έρευνα, που έγινε επεξεργαζόμενη τα “likes” 58.000 εθελοντών, είχε ακρίβεια σχετικά με τον σεξουαλικό προσανατολισμό στο 88% του δείγματος, σχετικά με την φυλή στο 95%, και σχετικά με τους πολιτικούς προσανατολισμούς στο 85%. Κι αυτό χρησιμοποιώντας μόνο τα “likes”, που είναι ένα μικρό τμήμα οποιασδήποτε τέτοιου είδους βάσης δεδομένων.
Θα μπορούσε κάτι τέτοιο να το πετύχει οποιοιαδήποτε παραδοσιακή “κοινωνιολογική έρευνα” μέσω ερωτηματολογίων, συνεντεύξεων, κλπ; Η σύγκριση ανάμεσα στη μηχανοποίηση του κοινωνικού και τις δυνατότητές της απ’ την μια μεριά και τις παλιές, “φορντικές” μαζικές έρευνες απ’ την άλλη, είναι συντριπτική σε βάρος των δεύτερων.
α) Το μέγεθος του “δείγματος” είναι απεριόριστο στην πρώτη περίπτωση, είτε υπάρχει η συναίνεση των πειραματοζώων είτε όχι· τόσο το καλύτερο (αν δεν χρειάζεται αυτή η συναίνεση) για τους “ερευνητές”…
β) Το κόστος της συλλογής των “στοιχείων” είναι ελάχιστο σε σχέση με τις παραδοσιακές “έρευνες πεδίου”· ενώ ο χρόνος της συλλογής είναι επίσης μηδαμινός…
γ) Η συλλογή και η κατεργασία των ηλεκτρονικών data γίνεται σε πραγματικό χρόνο και μπορεί να γίνεται διαρκώς και επ’ άπειρον…
δ) Όλα αυτά χωρίς να γίνει ούτε μισή ερώτηση σε οποιονδήποτε, χωρίς να δωθεί ούτε μισή απάντηση! Αυτό σημαίνει απλά, πολύ απλά: χωρίς να χρειάζεται να ξέρει το κάθε “υποκείμενο / χρήστης / πειραματόζωο” οτιδήποτε για την α ή β “έρευνα”, για την α ή β επιχειρήση ταυτοποίησης / χειραγώγησης, για την α ή β προβοκατόρικη πληροφοριακή εκστρατεία…
Υπάρχουν κι άλλα αξιόπιστα δείγματα· ακόμα κι αν μοιάζουν κωμικοτραγικά. Να ένα. Εδώ και δεκαετίες η μεγάλη βιομηχανία του τοκετού και του εμπορίου ειδών και υπηρεσιών για βρέφη και λεχώνες λυμαίνεται υπέρ της άγριας κατανάλωσης (και της κερδοφορίας) μια ορισμένη ψυχολογική κατάσταση των μαμάδων και των μπαμπάδων, που οφείλεται στην ξαφνική και μεγάλη συναισθηματική αλλαγή που φέρνει η γέννα. Προκειμένου να σημαδέψουν με την μεγαλύτερη δυνατή ακρίβεια την εν δυνάμει πελατειακή τους βάση οι σχετικές εταιρείες στις ηπα και αλλού “έβαζαν χέρι” στα δεδομένα των ληξιαρχείων και των δηλώσεων γέννησης. Ωστόσο επρόκειτο για “δημόσια δεδομένα” που έπρεπε να μοιράζονται οι ανταγωνιζόμενες μεταξύ τους επιχειρήσεις.
Με την αξιοποίηση / κατεργασία των ηλεκτρονικών ιχνών η μεγάλη εμπορική αλυσίδα Target (“hypermarkets”) άλλαξε εντελώς τα δεδομένα, σε πρώτη φάση υπέρ της. Οι αλγόριθμοί της και το “profiling” που παρήγαγαν επέτρεψαν στην Target όχι μόνο να “ανιχνεύει” έγκαιρα τις εγκυμοσύνες γυναικών που κανένας υπάλληλός της δεν είχε δει ποτέ στη ζωή του, στο δεύτερο ή και στο πρώτο τρίμηνό τους, αλλά ακόμα και να προβλέπει (με μικρή χρονική απόκλιση σύμφωνα με τους ειδικούς της) την ημερομηνία του τοκετού. Αυτά, όλα, εν αγνοία φυσικά των “στόχων”.
Αναφέρεται, λοιπόν, στην σχετική βιβλιογραφία το εξής διασκεδαστικό. Θυμωμένος πατέρας έφτασε στα κεντρικά γραφεία της Target και “ζήτησε εξηγήσεις” απ’ τον υπεύθυνο πωλήσεων για το γεγονός ότι (είδε τυχαία πως) η εταιρεία έστελνε διαφημιστικά μηνύματα στο smart phone της 16χρονης κόρης του για ρούχα εγκυμοσύνης, σκεύη για μετά τον τοκετό και τα πάντα γύρω από το μωρό. Ο μάνατζερ απολογήθηκε με τον απαραίτητο επαγγελματισμό· για να δεχτεί μετά από μερικές ημέρες την συγνώμη του θυμωμένου πατέρα, που μετά τον καυγά γύρισε στο σπίτι για να μιλήσει με την κόρη του. Που ήταν, πράγματι, έγκυος.
Η μεγαμηχανική μεσολάβηση, δηλαδή η ηλεκτρονική χαρτογράφηση και τυποποίηση, τα επεξεργασμένα data και η κατεργασία τους απ’ τους κατάλληλους αλγόριθμους είχαν δώσει σε μια εταιρεία γνώσεις που άλλοτε θα ήταν πρωταρχικά οικογενειακές έως στενά φιλικές. Κι αυτό, ας σημειωθεί, χωρίς πρόσβαση (της εταιρείας) σε ιατρικούς φακέλους, εξετάσεις, κλπ. Απλά (όσο απλά, τέλος πάντων) με την αξιοποίηση των ιχνών στα “κοινωνικά δίκτυα”.
Το μέγεθος της συλλογής / εξόρυξης και κατεργασίας των ηλεκτρονικών ιχνών μπορεί να είναι εκτρωματικά απεριόριστο. Μόλις στο προηγούμενο τεύχος αναφερθήκαμε σε ένα μεγάλης έκτασης “πείραμα συναισθηματικής χειραγώγησης” που έγινε απ’ την εταιρεία facebook και μια πανεπιστημιακή ομάδα, με στόχο 689.000 “χρήστες / χρήστριες” των υπηρεσιών της συγκεκριμένης εταιρείας.3 Αξίζει να μεταφέρουμε κάποια σημεία απ’ τα συμπεράσματά της:
…Οι συναισθηματικές καταστάσεις μπορούν να μεταφερθούν σε άλλους μέσω συναισθηματικής μετάδοσης 4 οδηγώντας τους ανθρώπους να νοιώθουν όπως αυτοί που τους περιβάλλουν. Η συναισθηματική μετάδοση έχει τεκμηριωθεί καλά μέσα από εργαστηριακά πειράματα, στα οποία άνθρωποι μεταφέρουν τις θετικές ή αρνητικές διαθέσεις και συναισθήματά τους σε άλλους. Παρόμοια, data που συγκεντρώθηκαν από ένα μεγάλο κοινωνικό δίκτυο του πραγματικού κόσμου επί πολλά χρόνια, δείχνουν ότι διαθέσεις μεγαλύτερης διάρκειας (π.χ. κατάθλιψη, ευτυχία) μπορούν να διαδοθούν επίσης, μέσω δικτύων…
Είτε από δολιότητα είτε από κακώς εννοούμενη “σεμνότητα” οι ερευνητές δεν λένε ότι δεν πρόκειται για “μετάδοση συναισθημάτων από άτομο σε άτομο” παρά μόνο σε δεύτερο χρόνο. Εκείνο που έκαναν (και είναι εφικτό χάρη στη γενικευμένη μηχανοποίηση των κοινωνικών σχέσεων) είναι η undercover “εκπομπή” συναισθημάτων, με τέτοιο τρόπο ώστε να φαίνεται σαν “προσωπική”, να μην φαίνεται σαν μαζική (όπως ήταν), έτσι ώστε να μην εκδηλώνονται οποιεσδήποτε αντιδράσεις, επιφυλάξεις ή αποστασιοποιήσεις που θα ήταν αναμενόμενες όταν κάποιος συνειδητοποιεί ότι είναι στόχος μαζικής, συστημικής προπαγάνδας.
Μ’ άλλα λόγια: η “μετάδοση συναισθημάτων” υπάγεται στο κεφάλαιο, μηχανικά, με την πιο εξατομικευμένη (έως προσωποποιημένη) στόχευση και ακρίβεια παρά ποτέ.
Αξίζει τώρα να προστεθεί αυτό: η ίδια κωδικοποίηση και η ίδια μηχανοποίηση / μηχανική μεσολάβηση αφορά τις “έρευνες” – με σκοπό τον έλεγχο – του dna. Του ανθρώπινου, αλλά και οποιουδήποτε άλλου έμβιου είδους. Αν, λοιπόν, έχει αποικιοποιηθεί μια τέραστια ήπειρος, εκείνη των συνειδητών ανθρώπινων (κοινωνικών) σχέσεων, αποικιοποιείται απ’ το κεφάλαιο και τις μηχανές του, με τον ίδιο ακριβώς τρόπο, άλλη μια: εκείνη των μη συνειδητών, των (ας τις πούμε έτσι) πρωτογενών ζωϊκών διαδικασιών.
Έτσι ώστε να μην ξεφεύγει τίποτα απ’ τις καπιταλιστικές μεγαμηχανές και τους ιδιοκτήτες τους! Σχεδόν το σύνολο της “φυσικής” και της κοινωνικής ύπαρξης, δημιουργίας, αναπαραγωγής γίνεται, κατ’ αρχήν, πρώτη ύλη της καπιταλιστικής συσσώρευσης.
επιστροφή στα βασικά
Παίρνουμε μία απ’ τις αρχικές παραγράφους του Μαρξ, την προσαρμόζουμε κατάλληλα· έχει νόημα άραγε; Κι αν “ναι” τι σημαίνει αυτό;
Οι κοινωνικές διαδικασίες παύουν να είναι ανθρώπινες σχέσεις με την έννοια πως η ανθρώπινη συνείδηση επικρατεί πάνω τους σαν κυριαρχική τους ενότητα. Αντίθετα, εμφανίζονται μόνο σαν συνειδητό όργανο, σαν ξεχωριστοί ζωντανοί χρήστες διασκορπισμένοι σε διάφορα σημεία του μηχανικού συστήματος· υποταγμένοι στη συνολική διαδικασία των ίδιων των μηχανημάτων· και οι ίδιοι ένα απλό μέλος του συστήματος, που η ενότητά του δεν βρίσκεται στους ζωντανούς ανθρώπους αλλά στα “ζωντανά” και “έξυπνα” (αλγοριθμικά) μηχανήματα, που απέναντι στη μεμονωμένη, ασήμαντη δράση του καθενός εμφανίζονται απέναντί του σαν επιβλητικός οργανισμός.
…
Δυστυχώς η τροποποιημένη παράγραφος είναι τρομακτικά ακριβής, κι ας το αρνούνταν οργισμένα οι “ζωντανοί χρήστες”! Ας μην βιαστεί όμως κάποιος, από άγνοια ή απροσεξία, να νομίσει πως υποστηρίζουμε ότι η χρήση του καθολικού κυβερνητικού μηχανικού συστήματος συνιστά κάποια μορφή “εργασίας” (που θα έπρεπε, ενδεχομένως, να “αμοίβεται” απ’ τους κεντρικούς ιδιοκτήτες του συστήματος). Όχι! Όπως η “φύση” στη γενικότητά της δεν εργάζεται αλλά, παρ’ όλα αυτά, είναι στόχος καπιταλιστικής εκμετάλλευσης έτσι και ο κόσμος στις κοινωνικές του σχέσεις δεν εργάζεται· ούτε γλυτώνουν όμως, πια, αυτές οι σχέσεις απ’ την καπιταλιστική εκμετάλλευση / αξιοποίηση.
Αυτό που συμβαίνει είναι ότι έχει επεκταθεί στη σφαίρα της κοινωνικής αναπαραγωγής, εμπλουτισμένος με καινούργιες δυνατότητες και ιδιότητες, ο βασικός πυρήνας της καπιταλιστικής εκμετάλλευσης, αυτός που δουλεύτηκε μεν στους χωροχρόνους της εργασίας / παραγωγής (και της κυκλοφορίας / κατανάλωσης), αλλά απ’ τις τελευταίες δεκαετίες του 20ο αιώνα κι ύστερα άρχισε να επεκτείνεται πέρα απ’ αυτούς. Υπάρχει εργασία και στον καθολικό κυβερνητικό μηχανισμό: απ’ τους προγραμματιστές μέχρι τους επισκευαστές, απ’ τους εργάτες κατασκευής μέχρι τους χαμάληδες (των αποθηκών και της κυκλοφορίας των εμπορευμάτων του ηλεκτρονικού εμπορίου). Υπάρχουν, όμως, πολύ περισσότερα από την εργασία αυτή καθ’ αυτή.
Οι φιγούρες των “χρηστών”, τα δισεκατομμύρια ανθρώπων που βρίσκονται μπροστά στα δισεκατομμύρια input του καθολικού κυβερνητικού μηχανισμού, δεν “δουλεύουν” όταν “επικοινωνούν”, κλπ κλπ.5 Ζουν. Ζουν (ζούμε) με έναν τρόπο μεσολαβημένο, μ’ έναν τρόπο που μας διαφεύγει.
Όμως η διαδικασία της έκπτωσης είναι η ίδια με εκείνη που συνέβει όταν ο τεχνίτης (της μίας ή της άλλης δουλειάς) αναγκάστηκε (σε μεγάλο βαθμό δια της βίας) να αποχωριστεί το εργαλείο του, που το “εμψύχωνε με την δική του επιδεξιότητα”, για να ξεπέσει σε χειριστή μιας μηχανής (ή ενός συστήματος μηχανών) που ήταν ο αποφασιστικός παράγοντας, “εκπρόσωπος του αφεντικού” με διάφορους τρόπους, επιβάλλοντας τους δικούς της / του ρυθμούς, τις δικές της / του αναγκαιότητες, τις δικές της / του “γνώσεις”.
Δεν δουλεύουμε στις άκρες, στην περίμετρο του καθολικού κυβερνητικού μηχανισμού. Ζούμε. Ζούμε έχοντας αποχωριστεί (όχι με την βία αλλά με την αποπλάνηση και την “πειθώ”) τους δικούς μας τρόπους ζωής, αντιφατικούς μερικές φορές και ατελέσφορους άλλες, ωστόσο δικούς μας με την κοινωνική έννοια· τους τρόπους ζωής που τους εμψύχωνε η δική μας επιδεξιότητα ή αδεξιότητα. Για να γίνουμε (κι αυτό είναι όλο και πιο μαζικό, έντονο και βαθύ) χειριστές του καθολικού κυβερνητικού μηχανισμού που υπόσχεται “επιτυχία” και ακρίβεια” στο κοινωνικά σχετίζεσθαι· τροφοδότες του με την ακατέργαστη πρώτη ύλη των ηλεκτρονικών ιχνών των “επικοινωνιών της ζωής”, της ζωής μας την ίδιας· και, στη συνέχεια, αντικείμενα κατεργασίας – αντικείμενα της περισσότερο από ποτέ οργανωμένης διαρκούς κατασκευής και ανακατασκευής συμπεριφορών.
Υπάρχει ήδη διεθνής τεχνική ορολογία και γι’ αυτό: engineering of consent.6 Μηχανοποίηση της συναίνεσης.
Η μαζική εξοικείωση στην ψηφιακή μηχανοποίηση, η χαρούμενη αποδοχή των νέων μηχανών, προχωράει μαζί με μια καινούργιου είδους, επίσης μαζική, αποξένωση: την αποξένωση απ’ την μη μεσολαβημένη πραγματικότητα. Είναι το ίδιο που έγινε όταν ο εργάτης αποχωρίστηκε βίαια τα εργαλεία του και μετατράπηκε σε χειριστή (και τελικά σε υποχείριο) της “μεγάλης μηχανής”. Μόνο που τώρα αυτή η διαδικασία αλλοτρίωσης είναι πολύ πιο σύνθετη, πολυεπίπεδη, καθολική. Έτσι ώστε να εξελίσσεται “σα να μην υπάρχει”!
Μέσα απ’ τον μηχανικό πληθωρισμό και την γενικευμένη μηχανική / ψηφιακή μεσολάβηση, αναδύεται και διαμορφώνεται παγκόσμια και μαζικά μια εντελώς καινούργια (κοινωνική) φιγούρα: άντρες και γυναίκες με δυνατότητες (ως ένα σημείο) χειρισμού των νέων μηχανών· και διαρκώς μειούμενες γνώσεις και ικανότητες ζωής..
Ziggy Stardust
cyborg #09 – 06/2017
- Η Tufekci είναι τουρκο-αμερικάνα συγγραφέας και ερευνήτρια. Το άρθρο απ’ το οποίο αναδημοσιεύουμε εδώ αποσπάσματα έχει τίτλο: engineering the public: big data, surveillance and computational politics. ↩︎
- Michal Kosinski, David Stillwell, and Thore Graepel, 2013. “Private traits and attributes are predictable from digital records of human behavior”, Proceedings of the National Academy of Sciences, volume 110, number 15 (9 April), pp. 5,802–5,805.
Διαθέσιμο στο http://www.pnas.org/content/early/2013/03/06/1218772110. ↩︎ - Don’t believe the hype: social media και μαύρη προπαγάνδα, Cyborg νο 8.
Μια περίληψη των συμπερασμάτων του συγκεκριμένου “πειράματος” που είχε τίτλο Experimental evidence of massive-scale emotional contagion through social networks είναι διαθέσιμη στο http://dx.doi.org/10.1073/pnas.1320040111. ↩︎ - Έχει το ενδιαφέρον του ότι η αγγλική λέξη που χρησιμοποιείται είναι contagion. Που σημαίνει “μετάδοση” αλλά και “μόλυνση”. ↩︎
- Προς αποφυγή παρεξηγήσεων: προφανώς συμβαίνουν τρισεκατομύρια ωρών εργασίας μπροστά στα τερματικά. Εργασίας με την κανονική έννοια… ↩︎
- Πρόκειται για αντιγραφή και κατάλληλη προσαρμογή του τίτλου ενός δοκιμίου του 1947, που έγινε βιβλίο το 1955, με συγγραφέα τον Edward Bernays. O αυστρο-αμερικάνος Bernays ήταν ειδικός της προπαγάνδας και θεωρείται “ο πατέρας των δημόσιων σχέσεων” ως “public relations”. ↩︎