singularity: τεχνολογικός φετιχισμός και πολιτική οικονομία στον 21ο αιώνα

Η έννοια της “μοναδικότητας” (singularity) αναφέρεται στη στιγμή όπου η εξέλιξη της τεχνολογίας θα καταλήξει να παράγει μια τεχνητή υπερ-ευφυΐα, η οποία θα επιφέρει αδιανόητες αλλαγές στον ανθρώπινο πολιτισμό. Ορισμένοι μελλοντολόγοι μάλιστα, όπως ο Ρέι Κούρτσγουεϊλ της Google, προβλέπουν ότι αυτή η κοσμογονική μεταβολή θα συμβεί στο προσεχές μέλλον – ακόμα και πριν από τα μέσα του 21ου αιώνα…

Μ’ αυτόν τον σύντομο και ασαφή τρόπο ο επιμελητής της έκδοσης για το “singularity summit” 1 που έγινε στην Αθήνα στα μέσα του περασμένου Νοέμβρη ξεμπέρδεψε με μια χούφτα ζητήματα που δεν είναι δα και της μόδας σε ότι αφορά το “γενικό ενδιαφέρον”. Μηχανική ευφυία, εξαφάνιση / αντικατάσταση της ανθρώπινης εργασίας (συμπεριλαμβανόμενης, κυρίως πια, της διανοητικής) από ρομποτικές μηχανές, δυνατότητα των μηχανών να “αυτο-αναπαράγονται” βελτιωνόμενες: να τι θα μπορούσε να προκαλέσει δέος κάτω απ’ τον τίτλο “singularity”.
Όλα αυτά μοιάζουν “μαγικά” (απωθητικά ή ελκυστικά είναι οι δύο όψεις του ίδιου νομίσματος) σε πληθυσμούς που φοβούνται ακόμα το ηλεκτρικό ρεύμα (μια τεχνική εφεύρεση του 19ου αιώνα, σε μαζική χρήση στο μεγαλύτερο μέρος του 20ου) ή δεν ξέρουν πως δουλεύει και πως επισκευάζεται μια κοινή βρύση. Και μαγικά θα παραμείνουν. Όχι, μόνο, επειδή η δουλειά του προφήτη (“μελλοντολόγου” πιο κομψά) είναι μια δουλειά που απέφερε πέρα απ’ τα προς το ζην και αυξημένο κύρος πάντα σε ασταθείς ή/και μεταβατικές περιόδους της ιστορίας των ανθρώπινων κοινωνιών: ο προφήτης είναι από πολλές απόψεις μάγος, που πρέπει να προστατεύει τα επαγγελματικά του “μυστικά” (ακόμα κι αν συνοψίζονται σε ένα: την αυθαιρεσία!)… Αλλά επειδή, κυρίως, τα γνωστά από κοινωνική άποψη κατορθώματα της 3ης βιομηχανικής (λίγα μέσα στο σύνολό τους) έχουν ήδη στρώσει τους δρόμους της μαζικής τεχνο-μάγευσης.

Παράδοξο ή όχι και η έννοια της singularity κατάγεται απ’ τον 19ο αιώνα. Ο James Maxwell, γνωστός σκωτσέζος φυσικός (ανάμεσα στα υπόλοιπα, για την διατύπωση της κλασσικής θεωρίας για την ηλεκτρομαγνητική ακτινοβολία) ονόμασε μοναδικότητα την στιγμή που σε ένα δυναμικό σύστημα μια μικρή αλλαγή σε κάποιον παράγοντα προκαλεί ένα (δυσανάλογα) μεγάλο αποτέλεσμα. Ο Maxwell μιλούσε για τα μη γραμμικά, όχι αυστηρά ντετερμινιστικά προσδιορισμένα συστήματα. Η αρκετά μεταγενέστερη θεωρία του χάους έχει ασχοληθεί με το ίδιο: τις αλυσιδωτές μεγάλες αλλαγές που μπορεί να προκληθούν από μια μικρή (συχνά μη παρατηρήσιμη) αιτία. Κάθε φορά που βράζετε νερό γίνεσθε μάρτυρες μιας singularity: είναι η στιγμή που μια πολύ μικρή αύξηση στην θερμοκρασία του νερού αλλάζει την φυσική κατάστασή του, και από υγρό γίνεται αέριο.

Στις κοινωνικές “θεωρίες” και “επιστήμες”, όπως επίσης και στις πρακτικές ελέγχου, η θεωρία του χάους (ή, αν το προτιμάτε επειδή είναι πιο εξευγενισμένος όρος, η singularity) έχει μπει προ πολλού: οι κοινωνίες θεωρούνται μη γραμμικά, δυναμικά “συστήματα” στα οποία οι σχέσεις αιτίων – αποτελεσμάτων δεν είναι πάντοτε σαφείς. Και όπου μια “ασήμαντη αφορμή” μπορεί (τουλάχιστον θεωρητικά) να προκαλέσει πολύ έντονες κοινωνικές “ταλαντώσεις”.
Στον διαχωρισμένο κόσμο των τεχνολόγων η βασική ιδέα της singularity φαίνεται να μπήκε πλαγίως στα μέσα της δεκαετίας του ‘60. Ήταν και πάλι ένας βρετανός μαθηματικός, ο Irving John Good, που διατύπωσε την θεωρητική πρόβλεψη της “έκρηξης ευφυίας” των μηχανών. 2
Σε μια 90σέλιδη μονογραφία του το 1965 με τίτλο Εικασίες σχετικά με την πρώτη υπερ-ευφυή μηχανή 3 ο Good ξεκινάει ως εξής:

Η επιβίωση του ανθρώπου εξαρτιέται απ’ την έγκαιρη κατασκευή μιας υπερ-ευφυούς μηχανής.
Με σκοπό τον σχεδιασμό μιας υπερ-ευφυούς μηχανής είναι απαραίτητο να καταλάβουμε περισσότερα για τον ανθρώπινο εγκέφαλο ή την ανθρώπινη σκέψη ή και τα δύο. Στις σελίδες που ακολουθούν κάνω μια προσπάθεια να αφαιρέσω όσο περισσότερη μαγεία γίνεται απ’ το θέμα εγκέφαλος, μέσω της θεωρίας της “υποάρθρωσης”, που είναι τροποποίηση της διάσημης θεωρίας του Hebb για την άρθρωση των [νευρικών] κυττάρων. 4… Η θεωρία της υποάρθρωσης φωτίζει την φυσική ενσωμάτωση της μνήμης και του νοήματος, και δεν υπάρχει καμία αμφιβολία ότι και τα δύο χρειάζονται ενσωμάτωση σε μια υπερ-ευφυή μηχανή.
…
Ας ορίσουμε υπερ-ευφυή μηχανή εκείνη που μπορεί να ξεπεράσει όλες τις διανοητικές δραστηριότητες οποιουδήποτε ανθρώπου. Εφόσον ο σχεδιασμός μηχανών είναι μια απ’ αυτές τις διανοητικές δραστηριότητες, η υπερ-ευφυής μηχανή θα μπορεί να σχεδιάσει ακόμα καλύτερες μηχανές· κατά συνέπεια θα ακολουθήσει χωρίς αμφιβολία μια “έκρηξη ευφυίας” και η ανθρώπινη ευφυία θα ξεμείνει πίσω. Έτσι η πρώτη υπερ-ευφυής μηχανή θα είναι η τελευταία εφεύρεση που έκανε ποτέ ο άνθρωπος, υπό την προϋπόθεση ότι η μηχανή θα είναι αρκετά υπάκουη για να μας λέει πως θα την κρατάμε υπό έλεγχο….

Παρά αυτήν την ευφάνταστη εικασία, το ενδιαφέρον του Goof στη μονογραφία του δεν ήταν το τέλος της ανθρώπινης ευφυίας αλλά η μελέτη των νευρωνικών συνάψεων και λειτουργιών στον ανθρώπινο εγκέφαλο και η μηχανική αντιγραφή τους. Οι τεχνοειδικοί της “τεχνητής νοημοσύνης” ακολούθησαν για καιρό αυτόν τον δρόμο, μέχρι που σχετικοποίησαν την αξία της – εφευρίσκοντας άλλες λογικές “ανάπτυξης” της “νοημοσύνης” των μηχανών.
Παρότι δεν χρησιμοποίησε τον όρο “singularity”, ο ορισμός του για την “υπερ-ευφυή” μηχανή (σαν αυτήν που μπορεί να αυτο-αναπαραχθεί και να αυτο-εξελιχθεί) υπήρξε η βάση της μεταφοράς της θεωρίας δυναμικών συστημάτων στην τεχνολογική εξέλιξη. Κυρίως την μάλλον πιασάρικης (όσο και μυστηριώδους) ιδέας μιας Υπερ-Αποκάλυψης, με την μορφή της κυριαρχίας των μηχανών πάνω στον πλανήτη.

Το 1993 o μαθηματικός Vernor Vinge, σε μια διάλεξή του σε ένα συνέδριο της NASA, αφού πρώτα επί μια δεκαετία είχε “δουλέψει” και προωθήσει αυτήν την συγκεκριμένη ιδέα του Good, έκανε τις δικές του προφητείες: 5

Μέσα στα επόμενα τριάντα χρόνια θα έχουμε τα τεχνολογικά μέσα να δημιουργήσουμε υπερανθρωπη ευφυία. Λίγο μετά η εποχή του ανθρώπου θα τελειώσει… Η επιτάχυνση της τεχνολογικής προόδου είναι το κεντρικό χαρακτηριστικό αυτού του αιώνα. Υποστηρίζω… ότι βρισκόμαστε στην αρχή μιας αλλαγής που συγκρίνεται με την εξέλιξη της ανθρώπινης ζωής στον πλανήτη. Η ακριβής αιτία αυτής της αλλαγής είναι η επικείμενη τεχνολογική δημιουργία οντοτήτων με ευφυία υψηλότερη απ’ την ανθρώπινη…
…
Νομίζω ότι είναι δίκαιο να ονομάσουμε αυτό το γεγονός μια singularity (“την Singularity” για τους σκοπούς αυτής εδώ της έκθεσης). Είναι το σημείο που όλα τα παλιά μας μοντέλα θα αχρηστευτούν και θα κυβερνά μια νέα πραγματικότητα. Καθώς πλησιάζουμε όλο και πιο κοντά σ’ αυτό το σημείο, αυτή η κατάσταση θα εμπλέκεται όλο και περισότερο στις ανθρώπινες υποθέσεις, μέχρις ότου η πραγματικότητά της θα είναι κοινότοπη. Ωστόσο, όταν ολοκληρωθεί, θα είναι μια μεγάλη έκπληξη και ένα ακόμα πιο εκτεταμένο άγνωστο τοπίο.
…
Στη δεκαετία του 1960 ο I.J. Good έγραψε…

Ο κύβος της μυθολογίας της επερχόμενης Singularity (με κεφαλαίο το πρώτο γράμμα…) είχε ριχτεί! Το 1993 ήταν, άλλωστε, η αρχή μιας εποχής “τέλους της ιστορίας” και οριστικής νίκης του νεοφιλελευθερισμού στον πλανήτη. Μέσα σ’ όλα τα ευχάριστα και ευδαιμονικά που ανήγγελαν οι περισσότεροι προφήτες υπήρχε ανάγκη και για κάτι δυσοίωνο. Οι οπαδοί της διατήρησης και της ενίσχυσης του αμερικανικού πυρηνικού οπλοστασίου (που έμοιαζε άχρηστο πια μετά την κατάρρευση του μισητού πυρηνικού αντιπάλου, της ε.σ.σ.δ.) έψαχναν νέους λόγους νομιμοποίησης, νέες απειλές. Και τις εύρισκαν στο διάστημα: ένας απειλητικός μετεωρίτης, που θα μπορούσε να καταστρέψει την ζωή στη γη, δεν θα έπρεπε, άραγε, να ανατιναχτεί μακριά απ’ τον πλανήτη με βαλιστικούς πυραύλους φορτωμένους με πυρηνικές κεφαλές; Θα έπρεπε, και προφανώς τα αμερικανικά πυρηνικά θα έπρεπε όχι απλά να διατηρηθούν αλλά και να εξελιχθούν – για το καλό της ανθρωπότητας.
Και οι “έξυπνες μηχανές”; Θα έφταναν άραγε να γίνουν διαβολικά έξυπνες (και, επιπλέον, διαβολικά αυτάρκεις…) ώστε να απειλήσουν το κατώτερο πια είδος μας; Κάποιοι απάντησαν προειδοποιητικά “ναι” στις αρχές των ‘90s. Και, εν τω μεταξύ, οργανώθηκαν καλύτερα.
Ο μύθος του Φρανγκεστάιν ανασύρθηκε στην (τεχνολογική κατ’ αρχήν) επικαιρότητα μετά από σχεδόν 2 αιώνες. Μόνο που τώρα δεν είναι η μαγεία “που δίνει ζωή σε άψυχα”. Είναι η τεχνολογία που τους δίνει ευφυία… 

εξυπνάδες…

Ένας τρόπος (αν και και όχι ο προτιμότερος, ειδικά για όσους / όσες έχουν ροπή στην κενολογία) για να ερευνήσει κανείς τα θεωρήματα της singularity και των ιερέων της, είναι η έρευνα του τι είναι η ευφυία. Γρήγορα θα συμφωνούσε κάθε λογικός άνθρωπος ότι η λέξη ευφυία έχει σχετικό νόημα, και μάλιστα όχι αν γίνει σύγκριση μεταξύ διαφορετικών ειδών, αλλά μόνο μέσα στο είδος μας και την ιστορία του. Ανάλογα με τον κοινωνικό καταμερισμό εργασίας και τις αξιολογήσεις που τον συνοδεύουν, η ευφυία ενός γλύπτη, ενός σιδερά και μιας πόρνης είναι αρκετά διαφορετικές μεταξύ τους. Πολύ περισσότερο αν η ύπαρξη (ή η απουσία) ευφυίας κρίνεται στο σύνολο της καθημερινής ζωής. Ένας χαρτοπαίκτης είναι ευφυής αν καταφέρνει να κλέβει τους συμπαίκτες του χωρίς να τον πάρουν χαμπάρι. Μια νοικοκυρά είναι ευφυής αν καταφέρνει να τα φέρνει βόλτα στα του οίκου αξιοποιώντας τα ελάχιστα διαθέσιμα υποθέματα. Κατά την δυτική αντίληψη, ένας στρατηγός είναι ευφυής αν καταφέρει να κυκλώσει και να εξουδετερώσει τον αντίπαλο στρατό. Κατά την άποψη του Σουν Τσου ένας στρατηγός είναι ευφυής αν καταφέρει να υπερκεράσει τον αντίπαλό του χωρίς μάχη. Ένας σκύλος είναι έξυπνος όταν καταλαβαίνει πολύ καλά τις χειρονομίες (ακόμα και την συναισθηματική κατάσταση) των οικείων του ανθρώπων. Μια γάτα είναι ευφυής όταν αδιαφορεί γι’ αυτά. Ένα παιδί που έχει μεγαλώσει στην ύπαιθρο είναι έξυπνο αν καταφέρνει να μην χάνεται ακόμα και σε άγνωστα δάση. Ένα παιδί των πόλεων του 21ου αιώνα θεωρείται έξυπνο αν πατάει γρήγορα τα κουμπιά μιας παιχνιδομηχανής. Κ.ο.κ.

Αυτά είναι κοινότοπα. Θα μπορούσαν όμως να προέρχονται από (ή να καταλήγουν σε) μια οντολογία της ευφυίας· και, στο τέλος, να μένει ένα περιθώριο απόδοσης ευφυίας σε μηχανές. Αυτό είναι λάθος. Έξω απ’ τον τεχνολογικό μυστικισμό τα περί εξυπνάδας των μηχανών θα ήταν καταγέλαστα, το ίδιο σήμερα όπως και την εποχή του Ήρωνα του Αλεξανδρέα και των εντυπωσιακών υδραυλικών αυτόματών του. 6
Προτείνουμε μια διαφορετική προσέγγιση. Με αφετηρία όχι την εξυπνάδα (με την σχετικότητά της) αλλά την μηχανή. Τι είναι η μηχανή; Ακόμα πιο συγκεκριμένα: τι είναι η μηχανή στον καπιταλισμό; Η απάντηση σ’ αυτήν την ερώτηση έχει θεμελιώδη σημασία. Γιατί αν η macchina “προικίζεται” με ιδιότητες ζωντανών οργανισμών, τότε η εγκυρότητα και τα χαρακτηριστικά αυτής της προικοδοσίας προκύπτουν απ’ τα κίνητρα εκείνων που την κάνουν· και όχι από αφηρημένες ιδέες για την “προίκα” την ίδια.
Για παράδειγμα, στο πρώτο κύμα της καπιταλιστικής εκμηχάνισης, της κατασκευής δηλαδή μηχανών σχεδιασμένων για συγκεκριμένους λόγους και σκοπούς, η μηχανή εμφανίζεται σαν “παντοδύναμη”. Το βασικό χαρακτηριστικό της ατμομηχανής (και όλων των περιφερειακών μηχανών που συνδέονται μαζί της) είναι η δύναμη. Για ποια “δύναμη” πρόκειται όμως; Η απάντηση φαίνεται εύκολη, αλλά όχι τόσο απλή: πρόκειται, ασφαλώς, για την μυϊκή δύναμη (ανθρώπων και ζώων). Η ατμομηχανή εμφανίζεται στη σκηνή σαν δυνατότερη απ’ τα άλογα όταν σέρνει πίσω της βαγόνια φορτωμένα. Εμφανίζεται σαν δυνατότερη απ’ τις γυναίκες εργάτριες όταν κινεί, σαν εξάρτημά της, ένα μηχανικό κλωστήριο σ’ ένα υφαντουργείο. Με άλλα λόγια η μηχανή εμφανίζεται σε πρώτο χρόνο όχι σαν “υπεράνθρωπα ευφυής” (όπως αναγγέλουν το 4ο κύμα της μηχανοποίησης οι προφήτες της singularity) αλλά σαν “υπεράνθρωπα δυνατή”.
Δεν είναι όμως αυτός ο χαρακτηρισμός της μηχανής ως “υπεράνθρωπα δυνατής” η πρώτη και τελευταία λέξη για εκείνη την ιστορική περίοδο. Σχετικά νωρίς, στην αφετηρία της 1ης βιομηχανικής επανάστασης (στην αγγλία), ο Andrew Ure γράφει και παραδίδει ένα εμβληματικό έργο 240 σελίδων με τίτλο Η φιλοσοφία των βιομηχάνων ή έκθεση περί της επιστημονικής, ηθικής και εμπορικής οικονομίας του εργοστασιακού συστήματος στην μεγάλη βρετανία. Είναι ένας ύμνος στη μηχανή και στην “υπεράνθρωπη δύναμή” της! Ένας ύμνος υπέρ της γενίκευσης της χρήσης των μηχανών απ’ την μεριά των βιομηχάνων, για να ανατραπεί, να υπονομευτεί και τελικά να σπάσει η εργατική αντίσταση στις εργοδοτικές απαιτήσεις και νόρμες.
Το βιβλίο του είναι γεμάτο από ιστορίες που δείχνουν το πως η συνεργασία μεταξύ ιδιοκτητών επιχειρήσεων και μηχανικών μπορεί να καταλήξει στην κατασκευή μηχανών τέτοιας δύναμης (και αποτελεσματικότητας) ώστε να πεταχτούν στην άκρη όσοι τεχνίτες προσπαθούν να φρενάρουν τις απαιτήσεις παραγωγικότητας των εργοδοτών. Κι όπως επιγραμματικά εγκωμιάζει: “…’Οταν το κεφάλαιο στρατολογεί την επιστήμη και τις υπηρεσίες της το ανυπότακτο χέρι της εργασίας πάντα τσακίζεται και γίνεται υπάκουο!”

Ο Ure, το 1835, ήταν ενθουσιασμένος με την “δύναμη” της μηχανής· όχι, όμως, απλά την “μηχανική δύναμη” σε σχέση με την “μυϊκή δύναμη”. Ήταν ενθουσιασμένος με την πολιτική δύναμη της μηχανής! Πρόκειται, ασφαλώς, για μια έννοια της λέξης “δύναμη” εντελώς διαφορετική με εκείνη που εμφανιζόταν στη συνεργασία των μηχανικών εξαρτημάτων. Ένας άλλου είδους προσδιορισμός για την “δύναμη”· ένα “σχίσμα” στην εννόηση της “δύναμης” σαν “μυϊκής” (οπότε άνθρωποι και άλογα έστεκαν στο ίδιο επίπεδο εννοιών). Και ο Ure δεν έκανε λάθος. Ιδιαίτερα ενθουσιασμένος για την περίπτωση του εφευρετικού μηχανικού κ. Roberts, που ανέλαβε τον σχεδιασμό και την κατασκευή ενός “κλωστηριακού αυτομάτου” κατ’ εντολή των κτυπημένων από μια απεργία ιδιοκτητών κλωστηρίων στο Lancashire και στο Lanarkshire, ο Ure τοποθετούσε (και εννοούσε) την μηχανή όχι με μέτρο τις μονάδες newton, αλλά σαν όπλο.
Κατά τον Ure ο κ. Roberts κατάφερε μέσα σε λίγους μήνες να φτιάξει:

“… Τον Σιδερένιο Άνθρωπο, όπως τον έχουν ονομάσει οι τεχνίτες, που ξεπήδησε από τα χέρια του σύγχρονου Προμηθέα με μια διαταγή της Αθηνάς – ένα δημιούργημα προορισμένο να αποκαταστήσει την κυριαρχία των βιομηχανικών τάξεων και να επιβεβαιώσει την Μεγάλη Βρετανία σαν αυτοκράτειρα των τεχνολογιών. Τα νέα γι’ αυτό το Ηράκλειο θαύμα έσπειραν τον τρόμο μέσα στο συνδικάτο. Κι έτσι, πριν καλά καλά αφήσει την κούνια του, για να το πούμε έτσι, αυτός ο μηχανικός Ηρακλής έπνιξε την Λερναία Ύδρα της ανταρσίας…” 7

Ο Ure μπορεί να ήταν λυρικός· όχι, όμως, υπερβολικός για την αίσθηση που άρχισε να προκαλεί απ’ τα μέσα του 19ου αιώνα και μετά η “υπεράνθρωπη δύναμη” της μηχανής. Ο George Kaffetzis σημείωνει επ’ αυτού (ο τονισμός με αραίωση δικός μας): 8

… Η θεματολογία των μηχανών που γίνονται οι ρυθμιστές της κοινωνικής υπόστασης κατέκτησε γενικά την ευρωπαϊκή φαντασία απ’ την δεκαετία του 1860. Κι όχι μόνο την ευρωπαϊκή. Για παράδειγμα, το 1863, ο Samuel Butler έγραψε και εξέδωσε το “Ο Δαρβίνος ανάμεσα στις μηχανες”, στη Ν. Ζηλανδία. Υποστήριζε (εκμεταλλευόμενος ειρωνικά και ύστερα ισχυροποιώντας την εξίσωση μηχανές = κεφάλαιο) πως οι μηχανές θα έπρεπε να θεωρηθούν σαν το επόμενο βήμα της εξέλιξης, πέρα απ’ το ανθρώπινο είδος. Το πρόβλημα μ’ αυτήν την εξέλιξη ήταν: ποια θα ήταν η καλύτερη ανθρώπινη στάση; Η αντίσταση ή η συνεργασία;
Η κατάληξη της εκδοχής της αντίστασης φάνηκε αργότερα στο “Erewhom” (1872) όπου περιγράφει μια κοινωνία που καταστρέφει όλες τις μηχανές μέσα σε έναν τρομακτικό εμφύλιο που ξεσπάει ύστερα από τη δημοσίευση ενός προφητικού άρθρου με τίτλο “Το Βιβλίο των Μηχανών”. Ο ισχυρισμός του βιβλίου ήταν πως οι μηχανές γίνονται γρήγορα οι κύριοι του ανθρώπινου είδους, και πως αν δεν καταστραφούν (με το κόστος του τεράστιου πόνου που θα προκαλουσε κάτι τέτοιο) το ανθρώπινο είδος θα εκμηδενιστεί ή θα υποταχτεί εντελώς σ’ αυτές.

Δεν προκαλεί έκπληξη πως το “Erewhom” γράφτηκε κατά μεγάλο μέρος του στη διάρκεια του γαλλο – πρωσικού πολέμου και της σφαγής των κομμουνάρων στο εξεγερμένο Παρίσι. Πράγματι, στο τέλος του ουτοπιστικού μυθιστορήματός του ο Butler βάζει έναν ιταλό καπετάνιο να σώζει τον ήρωα από πνιγμό, απλά υποθέτοντας πως έχει ξεφύγει απ’ την πολιορκία του Παρισιού.
Η μισοσατυρική διάθεση του Butler επιβεβαιώνει την αμφιθυμία των συζητήσεων σχετικά με τις μηχανές, όπως αυτές είχαν ξεσπάσει μεταξύ των αστών των μέσων του 19ου αιώνα. Απ’ τη μια μεριά η μεταφορική ταυτοποίηση της επιστήμης με το κεφάλαιο καταγόταν από μια ξεπλυμένη “μετριοπαθή” επιρροή των εργατικών αιτημάτων. Αλλά, από την άλλη μεριά, αυτή η ταύτιση βαθμιαία είχε χάσει οποιαδήποτε ταξική αναφορά, και είχε αρχίσει να φαίνεται σα μια “ξένη” δύναμη της οποίας η απειλή έφτανε μέχρι τον ίδιο τον αστισμό…

Οι “μηχανές που είναι το επόμενο βήμα της εξέλιξης πέρα απ’ τον άνθρωπο”… Οι “μηχανές που υποδουλώνουν το ανθρώπινο είδος”.. Δεν θα πρέπει να προκαλεί έκπληξη η ομοιότητα των διαπιστώσεων ανάμεσα στο 1860 και στο 2010, προκειμένου για τις “ικανότητες των μηχανών”! Μια χρονική απόσταση 150 χρόνων το λιγότερο δεν είναι αδιάφορη, έτσι δεν είναι; Αν, μάλιστα, συνυπολογίσει κανείς ότι το 1860 δεν υπήρχε κανένα ζήτημα “μηχανικής ευφυίας”, ούτε υπερανθρώπινης ούτε υποανθρώπινης, παρά μόνο μια ορισμένη παράσταση / εννόηση της “υπεράνθρωπης δύναμης” των τότε μηχανών, μπορεί να βεβαιωθεί ότι το σοβαρό θέμα δεν είναι κατ’ αρχήν καθόλου το τι αποδίδεται στις μηχανές (δύναμη; ευφυία; ευαισθησία;) αλλά το πως και γιατί συμβαίνει αυτή η “προικοδοσία”. Το πως και γιατί γίνεται αυτή η (ιδεολογική, συμβολική) “επένδυση” – μια διαδικασία που είναι απόλυτα ανθρώπινη (και καπιταλιστική)!

Άλλωστε, πριν το πιο πρόσφατο κύμα τέτοιας προικοδοσίας (με την “ευφυία”), μέσω των μηχανών είχε γίνει η μεταστροφή και άλλων εννοιών που είχαν υπάρξει ανθρώπινοι προσδιορισμοί – για να καταλήξουν μηχανικοί. Το “έργο” (μια έννοια της φυσικής) των μηχανών έκλεψε από πολλές απόψεις την “εργασία” – οδηγώντας νωρίς νωρίς σε φαντασιωτικές προβλέψεις για έναν (καπιταλιστικό) κόσμο στον οποίο θα δουλεύουν μόνο οι μηχανές – αυτά στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα. Ή η “ενέργεια”, επίσης έννοια της φυσικής, έπαψε να αφορά ανθρώπους και μετατράπηκε σε μηχανική απαίτηση.
Όπως, ακριβώς, έγινε στη διάρκεια της 3ης βιομηχανικής επανάστασης με την “μνήμη”. Η “μνήμη” δε νοείται πια σαν αποκλειστικό χαρακτηριστικό των ζωντανών οργανισμών. Σιγά σιγά δεν είναι καν δικό τους. Είναι μηχανική ιδιότητα, και μετριέται. Με giga, tera μονάδες…

κεφάλαιο…

Οι μηχανές, πριν από οτιδήποτε άλλο, είναι πάγιο κεφάλαιο. Οι ανθρωπογενείς προσδιορισμοί “δυνατή”, “γρήγορη”, “ευφυής”, “νοήμων” κλπ δεν μπορούν να γίνουν κατανοητοί αν δεν μπουν σ’ αυτό το πολιτικό περίγραμμα: πάγιο κεφάλαιο. Οτιδήποτε άλλο καταλήγει σε σκέτη ιδεολογία και μεταφυσική.
Είναι μέσα σ’ αυτό το περίγραμμα που η μηχανική “υπεράνθρωπη δύναμη” των ατμομηχανών, αυτό το εντυπωσιακό έμβλημα της 1ης βιομηχανικής επανάστασης, μπορεί να αναλυθεί σωστά, ως τα όριά της. Γιατί, το είπαμε ήδη, σαν πάγιο κεφάλαιο η ατμομηχανή ήταν πολιτική δύναμη – μαζί με την υποκατάσταση της μυϊκής δύναμης: δύο διαφορετικές έννοιες της “δύναμης”, με την πρώτη να υπερκαθορίζει την δεύτερη. Απ’ την άλλη μεριά η μηχανική “υπεράνθρωπη δύναμη” δεν ήταν ψυχική ή συναισθηματική. Οι ατμομηχανές δεν ήταν “θαρραλέες”! Δεν είχαν καν οτιδήποτε που να πλησιάζει εκείνο που λεγόταν “ανθρώπινη αντοχή”: στην πράξη μια μηχανή με οποιαδήποτε “υπέρανθρωπη δύναμη” θα είχε  παλιώσει / σκουριάσει πολλές φορές μέσα στον μέσο κύκλο ζωής ενός ανθρώπου στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, μέσα σε 50 ή 60 χρόνια δηλαδή. Που σημαίνει πως άλλες εννοήσεις της “δύναμης”, που βρίσκονταν τότε έξω απ’ τους καπιταλιστικούς προσδιορισμούς και προσανατολισμούς για το πνίξιμο της Λερναίας Ύδρας της (εργατικής) ανταρσίας, ήταν εντελώς άσχετες με την μηχανική “υπεράνθρωπη δύναμη”. Μιλώντας γενικά αυτή η μηχανική “υπεράνθρωπη δύναμη” ήταν, ουσιαστικά, αδύναμη – όσο κι αν εκθειάστηκε για την παντοδυναμία της. Αυτό αποδείχθηκε μερικές δεκαετίες αργότερα (ασήμαντος ιστορικός χρόνος) με το εργατικό σαμποτάζ αλλά και τις απεργίες των ανειδίκευτων / μισοειδικευμένων χειριστών των παντοδύναμων μηχανών…

Δεν αλλάζει κάτι αν αντί για “υπέρανθρωπη δύναμη” αποδοθεί στις μηχανές “υπεράνθρωπη ευφυία”. Πάλι για πάγιο κεφάλαιο πρόκειται, πάλι συγκεκριμένοι καπιταλιστικοί προσδιορισμοί και προσανατολισμοί πρέπει να εξυπηρετηθούν. Πιθανόν να είναι διαφορετικοί αν η “προίκα” γράφει στη συσκευασία της “ευφυία”, “τεχνητή νοημοσύνη” και όχι “δύναμη”. Σε κάποια σημεία όχι.
Δύο ζητήματα (τουλάχιστον δύο) προκύπτουν, λοιπόν, έχοντας απέναντί μας την ρητορική των ιερέων της singularity και άλλων παρόμοιων. Πρώτον, ποια μπορεί να είναι τα πεδία αξιοποίησης του “υπερ-ευφυούς” παγίου κεφαλαίου; Και δεύτερον, είναι δυνατόν ποτέ το “υπερ-ευφυές” πάγιο κεφάλαιο να αρχίσει να “αυτοαξιοποιείται” ερήμην (ή και εναντίον) της ανθρώπινης υπόστασης;

Στο δεύτερο η κατηγορηματική απάντησή μας είναι “Όχι”! Δεν ήταν δυνατόν στο “υπερ-δυνατό” πάγιο κεφάλαιο. Δεν είναι δυνατόν ούτε στο “υπερ-ευφυές”. Δεν θα είναι δυνατόν ούτε στο “υπέρ-ευαίσθητο” (π.χ.: αισθητήρες). Το φάντασμα της “καπιταλιστικής αυτοαξιοποίησης” ερήμην ή και ενάντια στην ανθρώπινη κατάσταση (π.χ. εργασία, αν και τώρα μιλάμε για την εκμετάλλευση πολύ περισσότερων ανθρώπινων καταστάσεων, συμπεριφορών, δραστηριοτήτων κλπ) είναι παλιό – φέραμε νωρίτερα ένα μικρό δείγμα απ’ το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα.
Οι μηχανές (άσχετα απ’ το είδος και τους καπιταλιστικούς προσδιορισμούς με τους οποίους έχουν επενδυθεί) δεν μπορούν ούτε να “αυτοσχεδιαστούν”, ούτε να “αυτοκατασκευαστούν”! Γιατί, στην “θεωρητική” περίπτωση που κάτι τέτοιο θα ήταν “τεχνικά εφικτό” θα είχε σαν αποτέλεσμα μηχανές μηδενικής αξίας! Η “αξία”, δηλαδή, του πάγιου κεφαλαίου (που είναι μια απ’ τις βασικές μορφές του κεφάλαιου γενικά) θα μηδενιζόταν, αφού θα έχανε το μοναδικό μέτρο που έχει, την ανθρώπινη εργασία (για την κατασκευή και την συντήρησή του σαν πάγιο κεφάλαιο). Είναι το ίδιο ακριβώς που θα συνέβαινε αν γινόταν πραγματικότητα το όνειρο των αλχημιστών του Μεσαίωνα για την μετατροπή όλων των μετάλλων σε χρυσάφι: το χρυσάφι θα έχανε κάθε “αξία”! Όπως το χρυσάφι έχει “αξία” μόνο στην σπανιότητά του, σε σχέση με τα πολύ περισσότερα μη σπάνια μετάλλα, έτσι και το πάγιο κεφάλαιο έχει αξία μόνο σε σχέση με το μεταβλητό κεφάλαιο!Την εργασία – και πια, όχι μόνο αυτήν.

Η ιδέα, λοιπόν, ότι το “υπερ-ευφυές” πάγιο κεφάλαιο “σχεδιάζει” (και δίνει υλική μορφή σε…) ένα “ακόμα πιο υπερ-ευφυές” πάγιο κεφάλαιο και το πράγμα πάει έτσι, είναι τεχνολογικά φετιχιστική (κάτι που δεν μας κάνει καμία εντύπωση). Είναι τέτοια επειδή αφαιρεί απ’ το πάγιο κεφάλαιο (“έξυπνο” ή “κουτό”: ντουβάρι… – αδιάφορο) την πολιτική διάστασή του. Το τραβάει προκαταβολικά έξω απ’ τις καπιταλιστικές νόρμες και αναγκαιότητες· και, στη συνέχεια, “απελευθερωμένο” απ’ την καπιταλιστική πολιτική οικονομία (δηλαδή: την εκμετάλλευση ανθρώπινων χαρακτηριστικών, την εμπορευματοποίηση, την πραγματοποίηση της υπεραξίας στην αγορά, και ξανά απ’ την αρχή…) του αποδίδει μαγικές, “θεϊκές” ικανότητες! Ακριβώς όπως έκανε ο Ure στη λογοτεχνική (πλην εξαιρετικά πολεμική!) αποθέωση του “Σιδερένιου Ανθρώπου”!
Άραγε αυτές οι “υπέρ-”, και μετά “υπέρ-υπέρ-” και μετά “υπέρ-υπέρ-υπέρ-ευφυείς” μηχανές θα διασκεδάζουν ψωνίζοντας η μία τις θαυμαστές υπηρεσίες της άλλης; Ή μήπως θα γίνουν τόσο διεστραμμένα έξυπνες ώστε να διατηρούν υπό την κατοχή τους και κάποιον ανθρώπινο πληθυσμό, σε κατάσταση αδράνειας, στον οποίο θα πετάνε κάθε τόσο ένα ποσό χρημάτων για να συντηρείται ο εμπορευματικός κύκλος – στον αέρα; Μήπως, τελικά, θα σχεδιάσουν και κάμποσες “όχι-και-τόσο-υπερ-ευφυείς” μηχανές για να εξορύσουν και να κατεργάζονται τις πρώτες ύλες, να διαχειρίζονται τις “κουτές” πηγές ενέργειας, έτσι ώστε όλη η σούπερ-ευφυία του πάγιου κεφάλαιου στην 4η βιομηχανική επανάσταση να μην μείνει “στα χαρτιά”, σαν διαβολεμένα έξυπνοι αλγόριθμοι, αλλά να αποκτήσει όγκο, διαστάσεις, “φυσική” παρουσία – και αυτάρκη αποκλειστικότητα ύπαρξης;

Δεν κρίνουμε, λοιπόν, την ιδέα του “ευφυούς μηχανικού αυτοσχεδιασμού” απ’ την σκοπιά της τεχνικής εφικτότητάς του· αλλά απ’ την βασική σκοπιά των καπιταλιστικών προσδιορισμών που οφείλει να υπηρετεί. Εκτός αν – αυτό δεν το έχουμε ακούσει ως τώρα αλλά ποτέ δεν ξέρεις! – εμφανιστούν θιασώτες της ιδέας ότι οι καπιταλιστικές μηχανές θα καταστρέψουν τον καπιταλισμό! Το πάγιο κεφάλαιο ενάντια στο κεφάλαιο συνολικά!!! Χμμμμ…

Το πρώτο ζήτημα (που διατυπώσαμε νωρίτερα) είναι εξίσου ενδιαφέρον. Γιατί περιλαμβάνει την απομάγευση των χαρακτηρισμών “ευφυία” ή/και “νοημοσύνη” όταν αποδίδονται σε μορφές του παγίου κεφαλαίου, δηλαδή στις μηχανές. Ποιές είναι αυτές οι μηχανές που αναγορεύονται σε “έξυπνες”;
Πρόκειται για μηχανές που κάνουν υπολογισμούς· υπολογιστικές μηχανές. Η συνθετότητα των υπολογισμών είναι ασφαλώς κάτι που μπορεί να εντυπωσιάσει όποιον κάνει με το ζόρι τις τέσσερεις απλές πράξεις της αριθμητικής – ωστόσο η συνθετότητα δεν αλλάζει σε τίποτα την υπολογιστική λειτουργία. Το πρότυπο αυτών των “ευφυών” μηχανών έχει διαμορφωθεί (κατ’ αρχήν θεωρητικά) ήδη απ’ την δεκαετία του 1930, με την Καθολική Μηχανή Turing (Universal Turing Machine – UTM). Συνεπώς, και άσχετα με τους μαγικούς τρόπους με τους οποίους εξωτερικεύονται τα “αποτελέσματα” αυτών των υπολογισμών, αυτό που ονομάζεται (μηχανική) “ευφυία” δεν είναι τίποτα περισσότερο και τίποτα λιγότερο απ’ την μετατροπή χειρωνακτικών ή διανοητικών δραστηριοτήτων σε αλληλουχίες (οσονδήποτε “σύνθετες”) απλών, στοιχειωδών διπολισμών 0/1.
Αν υπάρχει κάτι αληθινά ευφυές στη σύλληψη της UTM αυτό είναι εντελώς ανθρώπινο (και εντελώς Turing!): πρόκειται για την αναλυτική μεταγλώττιση εκείνου που κάποτε λεγόταν συλ-λογισμός και η μετατροπή του σε υπο-λογισμό. Στην εξέλιξη της 3ης βιομηχανικής επανάστασης αποδείχθηκε ότι αυτή η “μεταμόρφωση” είχε πολλές δυνατότητες και μηχανικές εφαρμογές.

Μιλάμε όμως, πάντα, για πάγιο κεφάλαιο – και όχι για “μυστήρια” ή “θεϊκά θαύματα”. Η μεταφορά δραστηριοτήτων που πριν δεν ήταν μηχανοποιημένες στις μηχανές, ή διατυπωμένο αλλιώς, η πειστική μηχανική προσομοίωση δραστηριοτήτων που ιστορικά υπήρξαν μη-μεσολαβημένες από μηχανές, είναι μια κλασσική διαδικασία καπιταλιστικής επέκτασης. Αυτό που λέγεται “δημιουργία νέων αγορών” απ’ την μια μεριά, και “αφαίρεση ικανοτήτων απ’ το ζωντανό και ανάλογη προσαύξηση των μηχανικών δυνατοτήτων” απ’ την άλλη. Με λίγα λόγια: υπαγωγή πλευρών του “μεταβλητού κεφάλαιου” (πρώτα της εργασίας και ύστερα του μεγαλύτερου μέρους της ζωής) στο πάγιο κεφάλαιο.

Η πραγματική εξέλιξη της μηχανικής “ευφυίας” δεν είναι λοιπόν τεχνικό ζήτημα, όπως θέλουν να πιστέψουμε οι φετιχιστές και οι ιερείς της 4ης βιομηχανικής επανάστασης. Είναι πολιτικό: προχωράει όχι, απλά, σαν εμπλουτισμός των υπολογιστικών δυνατοτήτων, αλλά – κυρίως – σαν αφαίρεση / υπεξαίρεση (και, με έναν ιδιαίτερο τρόπο, μετασχηματισμό) των ανθρώπινων ικανοτήτων. Το “υπερ-ευφυές” πάγιο κεφάλαιο αναδεικνύεται σαν τέτοιο μόνο υπό τον όρο μιας αντίστοιχης “αποβλάκωσης” του μεταβλητού – δηλαδή ημών. Όπως η “υπεράνθρωπα δυνατή” μηχανή αφαίρεσε, προοδευτικά, την φυσική / κοινωνική μυική δύναμη απ’ το είδος μας, έτσι και η “υπεράνθρωπα ευφυής” μηχανή του αφαιρεί ήδη (ακόμα στη smart φάση της…) την φυσική / κοινωνική ευστροφία του. Κι όχι μόνο αυτήν άλλωστε. 9

μηχανοποίηση του μεταβλητού κεφαλαίου…

“… Πρέπει μόνο να ανακαλύψουμε τους νόμους της φύσης, και τότε ο άνθρωπος δεν θα είναι πια υπεύθυνος για τις πράξεις του – η ζωή του θα γίνει υπερβολικά εύκολη… Έπειτα… καινούργιες οικονομικές σχέσεις θα καθιερωθούν, όλα θα γίνονται και θα υπολογίζονται με μαθηματική ακρίβεια, έτσι ώστε οποιαδήποτε πιθανή ερώτηση θα χάνεται ως δια μαγείας, μ’ ένα τρεμούλιασμα, απλά γιατί κάθε πιθανή απάντηση θα είναι διαθέσιμη. Τότε θα εγκαινιαστεί το Κρυστάλλινο Παλάτι…” 10

Μέσα σ’ αυτήν την διαδικασία που μετράει ήδη τις σχεδόν 3 δεκαετίες της 3ης βιομηχανικής επανάστασης και συνεχίζεται στην 4η, ποια είναι η σκοπιμότητα των κηρυγμάτων περί επερχόμενης singuarity; Δεν είναι άραγε εξαιρετικά απειλητική η προφητεία για την (όπου νάναι) έλευση μιας στιγμής που όντας σαφέστατα πιο έξυπνες οι μηχανές απ’ το είδος μας, ουσιαστικά θα το υποδουλώσουν; Η ιδέα της “εκθετικής ανάπτυξης” (“αυτοανάπτυξης”!) της μηχανικής ευφυίας δεν θυμίζει κάτι Αρμαγεδωνικό, σαν την αλυσίδα αντιδράσεων που οδηγεί στην πυρηνική σχάση και έκρηξη;
Ακριβώς!!! Σε αντίθεση, όμως, με την ανησυχία των αστών των μέσων του 19ου αιώνα για τον πιθανό κίνδυνο οι τότε μηχανές να “χειραφετηθούν” και να καταστρέψουν την ανθρωπότητα (αστείος φόβος τότε όσο και τώρα…), που δεν είχαν αντι-μέτρα εκτός απ’ τον ρομαντισμό και το όνειρο της φυγής / επιστροφής στη φύση, οι τωρινοί προφήτες της επερχόμενης singularity “Αποκάλυψης” έχουν έτοιμες τις “προτάσεις σωτηρίας”.
Οι οποίες έχουν διατυπωθεί από ένα εξαιρετικά συγγενικό “θρήσκευμα”, που λέγεται human plus. Η σωτηρία βρίσκεται στην εξής φόρμουλα: αφού οι πληροφορικές μηχανές τείνουν να μας ξεπεράσουν, κι αφού δεν μπορούμε να περιμένουμε κάτι απ’ την φυσική μας εξέλιξη σαν είδος, θα πρέπει να εξελιχθούμε τεχνολογικά. Ώστε να συνεχίσουμε να αλληλοεπιδρούμε με τις “υπερ-ευφυείς” μηχανές, και (άρα) να τις ελέγχουμε. 11

Η καπιταλιστικά μεθοδευμένη τεχνολογική “Δευτέρα Παρουσία” δεν ικανοποιείται με μια προφορική ομολογία πίστης για να προσφέρει σωτηρία! Απαιτεί την προσαρμογή του μεταβλητού κεφαλαίου στο πάγιο. Αυτό στα ελληνικά λέγεται “διεπαφή χρήστη” (user interface – ui) κι ως τώρα γίνεται με τρόπους “εξωτερικούς” της ανθρώπινης ανατομίας.
Αλλά όχι, αυτό δεν είναι καθόλου αρκετό πια. Η “επαυξημένη πραγματικότητα” απαιτεί τεχνική / μηχανική επαύξηση της “συσχέτισης” ανθρώπινου – μηχανικού. Όχι μόνο απ’ την μια μεριά του ζευγαριού αλλά και απ’ την άλλη. Και η επαύξηση του ανθρώπινου μόνο με μηχανικούς τρόπους μπορεί πια (και οφείλει) να γίνει. Διαφορετικά; Διαφορετικά η μηχανική “υπερ-ευφυία” θα ρίξει το ανθρώπινο στα τάρταρα της καπιταλιστικής προϊστορίας.

Πλήρης και χωρίς αντιρρήσεις εν-σωμάτωση τμημάτων του (νέου) παγίου κεφαλαίου· γρήγορα και σβέλτα: αυτό λένε μέσα απ’ τα δόντια οι ιερείς της singularity…

Ziggy Stardust
cyborg #14 – 2/2019

  1. Γιάννης Παλαιολόγος, στην εισαγωγή της ειδικής ένθετης 34σέλιδης έκδοσης της εφημερίδας “καθημερινή”, στις 23 Σεπτέμβρη 2018. Το “συνέδριο μοναδικότητας” στην Αθήνα έγινε στις 19 και 20 Νοέμβρη 2018. ↩︎
  2. Ο Irving John Good (γεννήθηκε το 1916 σαν Isadore Jacob Gudak, από οικογένεια πολωνοεβραίων μεταναστών στην αγγλία) υπήρξε στενός συνεργάτης του Alan Turing, σαν ειδικός στην κρυπτογραφία, στη διάρκεια του Β παγκόσμιου. Συνέχισε να συνεργάζεται με τον Turing μέχρι την αυτοκτονία του, και στη συνέχεια μετοίκησε στις ηπα. Συνεργάστηκε με τον σκηνοθέτη Stanley Kubrick το 1968, σε ζητήματα σχετικά με την μηχανική ευφυία, στη διάρκεια των γυρισμάτων του 2001, A space Odyssey. ↩︎
  3. Speculations Concerning the First Ultraintelligent Machine. ↩︎
  4. O καναδός νευρολόγος Donald Hebb σε βιβλίο του (1949) με τίτλο Η οργάνωση της συμπεριφοράς διατύπωσε μια θεωρία για την πλαστικότητα των συναρθρώσεων των νευρώνων σε σχέση με την μάθηση. Θεωρείται ο “πατέρας” της νευροψυχολογίας και της θεωρίας των νευρωνικών δικτύων.
    Συμμετείχε σε μια σειρά πειραμάτων χρηματοδοτημένων απ’ την cia για την επίτευξη “πλύσης εγκεφάλου”… ↩︎
  5. Η διάλεξη διαθέσιμη στο https://mindstalk.net/vinge/vinge-sing.html ↩︎
  6. Απ’ το 300 ως το 230 π.χ. ↩︎
  7. Απ’ το Γιατί οι μηχανές δεν μπορούν να δημιουργήσουν αξία, του George Kaffetzis, 1997, εκδ. “αντισχολείο”. ↩︎
  8. Όπου και προηγουμένως. ↩︎
  9. Αναλυτικότερα και από γενεαλογική άποψη, στο “Η μηχανοποίηση της σκέψης”, 3ο τετράδιο για εργατική χρήση, Sarajevo. ↩︎
  10. Fyodor Dostoevsky, Notes from the underground, 1864. Είναι πιθανό ότι η αναφορά στο “Κρυστάλλινο Παλάτι” σαν το τέλος της ανθρωπινότητας σχετίζεται με την τεράστια εντύπωση που έκαναν σ’ όλη την ευρώπη οι μεγάλες βιομηχανικές εκθέσεις σε διάφορες πρωτεύουσες, με αφετηρία τις εκθέσεις του 1851 και του 1862 στο Crystal Palace του Λονδίνου. Το “κρυστάλλινο παλάτι” ήταν ένας τεράστιος εκθεσιακός χώρος κατασκευασμένος από ατσάλι και γυαλί στο Hyde Park, με στόχο των ανάδειξη των εντυπωσιακών “σιδερένιων ανθρώπων” της 1ης βιομηχανικής επανάστασης. ↩︎
  11. Μεγάλο μέρος των αναλύσεων στο cyborg σχετίζονται μ’ αυτό το θέμα. Ενδεικτικά:
    Cyborg 1 (Οκτώβρης 2014): οι δυνατότητες του μετα-ανθρωπισμού.
    Cyborg 4 (Οκτώβρης 2015): Human plus (ανθρώπινο, πολύ ανθρώπινο).
    Cyborg 8 (Φλεβάρης 2017): το τεστ Turing· σημειώσεις για μια γενεαλογία της “νοημοσύνης”.
    Cyborg 10 (Οκτώβρης 2017): φορητά, φορετα, υποδόρεια: το σώμα σαν motherboard.
    Cyborg 13 (Οκτώβρης 2018): όχι μόνο artificial intelligence…αλλά και artificial anoia. ↩︎