Στις αρχές του 21ου αιώνα η προβληματοποίηση της συνείδησης, με άλλα λόγια η διατύπωση ερωτημάτων του είδους “τι είναι η συνείδηση;”, δεν θα μπορούσε να ανήκει σ’ αυτό που ιστορικά έχει ονομαστεί είτε “φιλοσοφία” είτε “θρησκεία” είτε “πολιτική”. Η τωρινή “απορία” προέρχεται κατ’ ευθείαν απ’ τις νευροεπιστήμες. Οι ειδικοί των απεικονιστικών κατηγοριοποιήσεων και των νευροχημικών θεωριών δηλώνουν ήδη πως έχουν εξηγήσει ικανοποιητικά την λειτουργία επί μέρους “εγκεφαλικών μηχανισμών” (η λέξη “μηχανισμός” πρέπει να τονιστεί). Αν και ο κάθε μη ειδικός θα έπρεπε να είναι επιφυλακτικός με το τι σημαίνει “εξήγηση” όταν, για χάρη της, έχει προϋποτεθεί κάτι που ήδη εννοείται σαν “μηχανισμός” (άρα σαν μηχανή), οι νευροεπιστήμονες γενικά δεν έχουν τέτοιες επιφυλάξεις. Να ένα δείγμα νευροεπιστημονικής “φυσικότητας”: 1
…Πώς είναι να είσαι νυχτερίδα; Είναι η εμπειρία που βιώνεις βλέποντας το κόκκινο χρώμα ίδια με τη δική μου; Στην πραγματικότητα, πώς ξέρουμε με βεβαιότητα ότι οι άλλοι άνθρωποι έχουν συνείδηση; Θα έλεγα όμως ότι τελικά μάλλον η Νευροεπιστήμη, και όχι η Φιλοσοφία, είναι αυτή που έχει περισσότερες πιθανότητες να δώσει κάποια απάντηση σε αυτά τα τόσο δύσκολα ερωτήματα.
Ένας τομέας στον οποίο έχουμε κάνει μεγάλη πρόοδο είναι η ανακάλυψη των φυσιολογικών και νευρολογικών συσχετισμών της συνείδησης – πώς «φαίνεται» η συνείδηση στον εγκέφαλο, θα μπορούσε να πει κάποιος. Ένας τρόπος για να διερευνήσουμε αυτό το ερώτημα είναι παρατηρώντας τι αλλάζει όταν η συνείδηση περιορίζεται ή απουσιάζει, όπως συμβαίνει όταν οι άνθρωποι βρίσκονται σε κατάσταση φυτού, χωρίς δείγματα συνειδητότητας.
Οι απεικονιστικές εξετάσεις του εγκεφάλου δείχνουν ότι αυτοί οι άνθρωποι συνήθως έχουν βλάβη στον θάλαμο, ένα κέντρο μεταβίβασης «σημάτων» που βρίσκεται ακριβώς στο μέσο του εγκεφάλου. Ένα άλλο κοινό εύρημα είναι η βλάβη στις συνδέσεις ανάμεσα στον θάλαμο και στον προμετωπιαίο φλοιό, μια περιοχή στο μπροστινό μέρος του εγκεφάλου η οποία γενικώς ευθύνεται για την υψηλού επιπέδου σύνθετη σκέψη.
Ο προμετωπιαίος φλοιός έχει επίσης συνδεθεί με τη συνείδηση μέσω μιας άλλης μεθόδου, της απεικόνισης του εγκεφάλου όταν τα άτομα χάνουν τη συνείδησή τους υποβαλλόμενα σε ολική αναισθησία. Καθώς η συνειδητότητα σβήνει, ένα δυσδιάκριτο σύνολο περιοχών απενεργοποιείται, με πλέον εξέχοντα απόντα τον προμετωπιαίο φλοιό.
Οι έρευνες του είδους υπήρξαν ανεκτίμητες για την καθοδήγησή μας στην αναζήτηση των τμημάτων του εγκεφάλου που σχετίζονται με το γεγονός ότι είμαστε ξύπνιοι και με συνείδηση, αλλά ακόμη δεν μπορούν να μας πουν τι συμβαίνει μέσα στον εγκέφαλο όταν, π.χ., βλέπουμε το κόκκινο χρώμα.
Το να βάλουμε απλώς κάποιον να ξαπλώσει σε έναν εγκεφαλικό τομογράφο ενώ κοιτάζει κάτι που είναι κόκκινο δεν έχει αποτέλεσμα, επειδή γνωρίζουμε ότι υπάρχει μεγάλο μέρος ασυνείδητης εγκεφαλικής δραστηριότητας που προκαλείται από τα οπτικά ερεθίσματα – για την ακρίβεια, από οποιοδήποτε αισθητήριο ερέθισμα. Πώς μπορούμε να ξεπεράσουμε αυτό το πρόβλημα;Μια λύση είναι να χρησιμοποιήσουμε ερεθίσματα τα οποία βρίσκονται ακριβώς στο κατώφλι της αντίληψης, γι’ αυτό και γίνονται αντιληπτά μόνο κάποιες φορές – το να παίξουμε έναν ανεπαίσθητο θόρυβο, π.χ., ή να εμφανίσουμε μια λέξη σε μια οθόνη υπερβολικά σύντομα, τόσο ώστε σχεδόν να μην την παρατηρήσει κάποιος. Αν ο εθελοντής δεν παρατηρήσει συνειδητά τη λέξη που εμφανίζεται, το μόνο τμήμα του εγκεφάλου που ενεργοποιείται είναι αυτό που συνδέεται άμεσα με τα εμπλεκόμενα αισθητήρια όργανα, στη συγκεκριμένη περίπτωση τον οπτικό φλοιό. Αν όμως ο εθελοντής αντιληφθεί τις λέξεις ή τους ήχους, κάποιες άλλες περιοχές μπαίνουν και αυτές σε δράση. Αυτές είναι ο πλευρικός προμετωπιαίος φλοιός και ο οπίσθιος βρεγματικός φλοιός, μία ακόμη περιοχή που σχετίζεται με τη σύνθετη, υψηλού επιπέδου σκέψη και βρίσκεται στο επάνω μέρος του εγκεφάλου και προς τα πίσω.
Ευτυχώς, παρά το γεγονός ότι πολλά ζώα έχουν θάλαμο, οι δύο περιοχές του φλοιού που εμπλέκονται στη συνείδηση δεν είναι τόσο μεγάλες και καλά ανεπτυγμένες σε άλλα είδη όσο στους ανθρώπους. Αυτό ταιριάζει με τη διαδεδομένη αντίληψη ότι, αν και ίσως υπάρχει ένα φάσμα συνείδησης σε όλο το ζωικό βασίλειο, η δική μας μορφή συνείδησης έχει κάτι πολύ ξεχωριστό.
Στους ανθρώπους οι τρεις περιοχές του εγκεφάλου που εμπλέκονται στη συνείδηση – ο θάλαμος, ο πλευρικός προμετωπιαίος φλοιός και ο οπίσθιος βρεγματικός φλοιός – μοιράζονται ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό: έχουν περισσότερες συνδέσεις μεταξύ τους και με άλλα σημεία του εγκεφάλου από ό,τι όλες οι άλλες περιοχές. Με τόσο πυκνές συνδέσεις αυτές οι τρεις περιοχές είναι οι πλέον κατάλληλες «υποψήφιες» για να δέχονται, να συνδυάζουν και να αναλύουν πληροφορίες από τον υπόλοιπο εγκέφαλο. Πολλοί νευροεπιστήμονες υποπτεύονται ότι αυτή η συγκέντρωση των πληροφοριών είναι το κύριο χαρακτηριστικό της συνείδησης. Όταν μιλάω με έναν φίλο στο μπαρ, για παράδειγμα, δεν τον αντιλαμβάνομαι ως μια σειρά αποκομμένα χαρακτηριστικά αλλά ως ένα ενιαίο σύνολο συνδυάζοντας την εμφάνισή του με τον ήχο της φωνής του, τη γνώση του ονόματός του, της αγαπημένης του μπίρας και ούτω καθ’ εξής – όλα αυτά συγκεντρωμένα σε ένα και μοναδικό πρόσωπο-αντικείμενο.
Πώς ο εγκέφαλος δένει μαζί όλα αυτά τα σκόρπια κομμάτια πληροφοριών που παρέρχονται από τόσα διαφορετικά σημεία του; Η επικρατέστερη θεωρία είναι ότι οι εμπλεκόμενοι νευρώνες αρχίζουν να ενεργοποιούνται συγχρονισμένα πολλές φορές ανά δευτερόλεπτο, ένα φαινόμενο το οποίο μπορούμε να δούμε ως εγκεφαλικά κύματα σε ένα ηλεκτροεγκεφαλογράφημα, για το οποίο ηλεκτρόδια τοποθετούνται στο κρανίο. Η υπογραφή της συνείδησης φαίνεται να είναι μια υπερταχεία μορφή αυτών των εγκεφαλικών κυμάτων η οποία ξεκινάει από τον θάλαμο και διαχέεται σε όλον τον φλοιό.
…
Το ότι ολόκληρη η πιο πάνω αλληλουχία παρατηρήσεων και συλλογισμών είναι ιστορικά και κοινωνικά προσδιορισμένη (τα ηλεκτρόδια και τα ηλεκτρο-εγκεφαλογραφήματα δεν είναι αιώνια “εργαλεία” της ανθρώπινης ζωής / ιστορίας!) θα ενοχλούσε την υποτιθέμενη “καθαρή έξοδο” απ’ την σφαίρα της λίγο πολύ ομιχλώδους φιλοσοφίας στο καθαρό τραπέζι (στην “καθαρή οθόνη”) της επιστήμης. Και θα την ενοχλούσε επειδή θα σχετικοποιούσε αυστηρά τόσο το ερώτημα “τι είναι η συνείδηση;” όσο και τις απαντήσεις: πρόκειται για μια έγκυρη διαδικασία ερωταπαντήσεων ΜΟΝΟ εφόσον είναι συνεπής με την καπιταλιστική ανάπτυξη (τεχνική και πολιτική κατά κύριο λόγο, αν και όχι μόνο) στις αρχές του 21ου αιώνα. Είναι μια έγκυρη διαδικασία ερωταπαντήσεων ΜΟΝΟ εφόσον είναι εξοπλισμένη με ηλεκτρόδια, ηλεκτρο-εγκεφαλογραφήματα – και μια ορισμένη αργκώ. Είναι, εν τέλει, μια έγκυρη διαδικασία ερωταπαντήσεων ΜΟΝΟ εφόσον η συνείδηση των νευροεπιστημόνων είναι συνεπής με το καπιταλιστικό (ερευνητικό, ακαδημαϊκό, εμπορικό) περιβάλλον τους.
Συνεπώς, αν ήδη υπάρχουν – εξηγήσεις – για – μηχανισμούς (εγκεφαλικούς) εκείνο που χρειάζεται είναι μια “ενοποιητική, καθολική θεωρία / απάντηση στο ερώτημα της συνείδησης” που να είναι συμβατή, συνεπής, με τις βασικές “παραδοχές” των επιστημόνων και των τεχνικών (γενικά) στις αρχές του 21ου αιώνα. Να είναι συνεπής, για παράδειγμα, με “παραδοχές” του είδους κατ’ αρχήν όλα είναι πληροφορίες και οι επεξεργασίες τους…
Μια “καθολική πληροφορική θεωρία περί συνείδησης” θα ήταν, έτσι, όχι απλά ευμενώς αποδεκτή απ’ τους νευροεπιστήμονες αλλά κάτι στρατηγικά σημαντικότερο: υποχρεωτική, αναγκαστική. Καμμία άσχετη ή εχθρική προς τον “πληροφορισμό” της 3ης και της 4ης βιομηχανικής επανάστασης απάντηση στο “ερώτημα” δεν θα είχε θέση· κι ας ήταν οσονδήποτε “φιλοσοφική”, “θρησκευτική” ή “πολιτική” θα ήθελε.
Δεν μπορεί, λοιπόν, να θεωρηθεί παράξενο το ότι μια τέτοια θεωρία φτιάχτηκε! Είναι ωστόσο ενδιαφέρον (και στόχος της κριτικής) το πόσο μακρυά είναι υποχρεωμένη, αναγκασμένη να πάει μια τέτοια “απάντηση στο ερώτημα της συνείδησης”…
μια μηχανοποιήσιμη “θεωρία των πάντων”
Ο ιταλός Giulio Tononi, αρχικά ψυχίατρος και στη συνέχεια νευροεπιστήμονας, καθηγητής ψυχιατρικής και επιστημών της συνείδησης στο πανεπιστήμιο του Wisconsin, είδε την φήμη του να απογειώνεται όταν διατύπωσε την Intergrated Information Theory – ΙΙΤ για την συνείδηση (“θεωρία ενσωμάτωσης πληροφοριών της συνείδησης”). Αυτό που δεν έκανε ο Tononi ήταν να προσπαθήσει να ενοποιήσει τα ευρήματα των ηλεκτρο-εγκεφαλογραφημάτων σε έναν ενιαίο “χάρτη”. Αυτό που έκανε ήταν το αντίθετο: επιχείρησε να διατυπώσει μαθηματικού τύπου αξιώματα για το “είναι” της συνείδησης (και της εμπειρίας της)…
Ουσιαστικά ο Tononi διέτρεξε βιαστικά την τροχιά της “επιστημονικής σκέψης” απ’ τον 19ο αιώνα και μετά, που εγγυάται πως άπαξ και διατυπωθούν μαθηματικού τύπου αξιώματα για οτιδήποτε, η εξέλιξή τους σε συμβολοσειρές είναι εγγυημένη· με ό,τι στη συνέχεια συνεπάγεται η διαμόρφωση “εξισώσεων” που αναπαριστούν αυτό το οτιδήποτε 2 .
Τα αξιώματα που βρίσκονται στην αφετηρία της ΙΙΤ φαίνονται κατ’ αρχήν αθώα:
– Η εσωτερική ύπαρξη: η συνείδηση υπάρχει· κάθε εμπειρία της είναι εν δράσει. Πράγματι, το ότι η συνειδησιακή μου εμπειρία εδώ και τώρα υπάρχει (είναι πραγματική) είναι το μόνο γεγονός που μπορώ να επιβεβαιώσω. Ακόμα περισσότερο η συνειδησιακή εμπειρία μου υπάρχει μέσα απ’ την δική της εσωτερική προοπτική, ανεξάρτητα από εξωτερικούς παρατηρητές (είναι εσωτερικά πραγματική ή εν δράσει).
– Η δόμηση: Η συνείδηση είναι δομημένη. Κάθε εμπειρία της συντίθεται από πολλαπλές φαινομενολογικές διακρίσεις, στοιχειώδεις ή ανώτερης τάξης. Για παράδειγμα, μέσα σε μια συνειδησιακή εμπειρία μπορώ να διακρίνω ανάμεσα σ’ ένα βιβλίο, στο μπλε χρώμα, σ’ ένα μπλε βιβλίο, την αριστερή μεριά, ένα μπλε βιβλίο στην αριστερή μεριά, κ.ο.κ.
– Η πληροφορία: Η συνείδηση είναι ειδοποιός. Κάθε συνειδησιακή εμπειρία υφίσταται με τον ιδιαίτερο τρόπο της, συνιστώμενη από ένα ιδιαίτερο σετ ειδικών φαινομενολογικών διακρίσεων· διαφοροποιούμενη έτσι από άλλες πιθανές συνειδησιακές εμπειρίες. Για παράδειγμα μια συνειδησιακή εμπειρία μπορεί να περιλαμβάνει φαινομενολογικές διακρίσεις που εξειδικεύουν έναν μεγάλο αριθμό χωρικών θέσεων, διάφορες θετικές ιδέες, όπως υπνοδωμάτιο (σαν αντίθετο απ’ το μη υπνοδωμάτιο), κρεβάτι (σαν αντίθετο απ’ το μη κρεβάτι), μπλε χρώμα (σαν αντίθετο με το μη μπλε), συνθέσεις ανώτερης τάξης που συγκροτούνται από τις διακρίσεις πρώτης τάξης, όπως μπλε βιβλίο (σαν αντίθετο με το μη μπλε βιβλίο), καθώς επίσης και πολλές αρνητικές ιδέες, όπως το μη πουλί (σαν αντίθετη με ένα πουλί), μη ποδήλατο (σαν αντίθετη με ένα ποδήλατο), μη θάμνος (σαν αντίθετη με ένα θάμνο), και λοιπά. Ανάλογα, η συνειδησιακή εμπειρία πλήρους σκοταδιού και σιωπής συγκροτείται με έναν ιδιαίτερο τρόπο – έχει την ιδιαίτερη ποιότητα που έχει (όχι υπονοδωμάτιο, όχι κρεβάτι, όχι βιβλίο, όχι μπλε, όχι οποιοδήποτε άλλο αντικείμενο, χρώμα, ήχος, σκέψη κλπ). Και καθώς έτσι συμβαίνει, αναγκαστικά διαφοροποιείται από έναν μεγάλο αριθμό εναλλακτικών συνειδησιακών εμπειριών που θα μπορούσα να έχω αλλά δεν έχω πρακτικά.
– Η ενοποίηση: Η συνείδηση είναι ενοποιημένη. Κάθε συνειδησιακή εμπειρία είναι ανεπίδεκτη μείωσης και δεν μπορεί να υποδιαιρεθεί στα μη αλληλοεξαρτώμεντα στοιχεία των φαινομενολογικών διακρίσεων. Έχω την συνειδησιακή εμπειρία ενός ολόκληρου οπτικού πεδίου, όχι της αριστερής του πλευράς που είναι ανεξάρτητη απ’ την δεξιά (και το ανάποδο). Για παράδειγμα η συνειδησιακη εμπειρία του να δω την λέξη BECAUSE γραμμένη στη μέση μιας κενής σελίδας δεν μπορεί να υποβαθμιστεί στη συνειδησιακή εμπειρία όρασης του BE στα αριστερά συν την συνειδησιακή εμπειρία του CAUSE στα δεξιά. Ανάλογα, το να δω ένα μπλε βιβλίο δεν μπορεί να υποβαθμιστεί στο ότι είδα ένα βιβλίο χωρίς μπλε χρώμα συν ένα μπλε χρώμα χωρίς βιβλίο.
– Ο αποκλεισμός: Η συνείδηση είναι καθορισμένη, τόσο σε περιεχόμενο όσο και σε χωροχρονικές διαστάσεις. Κάθε συνειδησιακή εμπειρία έχει το σετ φαινομενολογικών διακρίσεων που έχει, ούτε λίγότερες ούτε περισσότερες, και ρέει με την ταχύτητα που ρέει, ούτε γρηγορότερα ούτε αργότερα. Για παράδειγμα η συνειδησιακή εμπειρία που έχω είναι ότι βλέπω ένα σώμα ξαπλωμένο σ’ ένα κρεβάτι σε μία κρεβατοκάμαρα· ή ένα ράφι με βιβλία ένα απ’ τα οποία είναι μπλε. Δεν έχω συνειδησιακή εμπειρία με λιγότερο περιεχόμενο, ας πούμε μία που της λείπει η διάκριση μπλε / όχι μπλε ή χρωματιστό / όχι χρωματιστό. Ούτε με περισσότερο περιεχόμενο, ας πούμε ενισχυμένη με την επιπλέον φαινομενολογική διάκριση υψηλή / χαμηλή πίεση του αίματος. Επιπλέον, η συνειδησιακή μου εμπειρία τρέχει με μια συγκεκριμένη ταχύτητα – ας πούμε κρατάει εκατό milliseconds ή κάτι τέτοιο, αλλά δεν έχω μια εμπειρία που κρατάει λίγα milliseconds ή, αντίθετα, κάποια λεπτά ή ώρες.
Είναι πιθανό ότι ακολουθώντας τις πιο πάνω γραμμές δεν θα προσέξει κανείς ότι μέσα στη “φυσικότητά” τους διατυπώνονται έτσι ώστε να μπορούν να εξελιχθούν στη συνέχεια σε κάποιου είδους συμβολοσειρές. Ίσως η πιο άμεσα αντιληπτή είναι η “διάταξη” του αξιώματος για την πληροφορική συγκρότηση της συνείδησης: είναι εμφανώς δυαδική (υπνοδωμάτιο / μη υπνοδωμάτιο, κλπ) κάτι που εμπειρικά είναι αυθαίρετο. Ωστόσο αυτή η αυθαιρεσία είναι στρατηγικά χρήσιμη, αφού η δυαδικότητα διατρέχει και τα επόμενα αξιώματα. Έτσι ώστε να καταλαβαίνει κανείς ότι τα αξιώματα του Tononi “περιγράφουν” συνειδησιακές καταστάσεις αλλά με τέτοιο τρόπο ώστε τελικά τα αξιώματα να μπορούν να εξελιχθούν σε κάποιο επόμενο στάδιο της θεωρίας του σε “πληροφοριακά ερεθίσματα” και την διαχείρισή τους.
(Καμμία έκπληξη. Αν ήταν αλλιώς τα πράγματα, ο Tononi θα ήταν απλά ένας ελάχιστα γνωστός ψυχίατρος…)
Τα πιο πάνω αξιώματα πρέπει να εξελιχθούν σε θεμελειώδεις αρχές. Δεν θα κουράσουμε αναπαράγοντάς τες: οι θεμελειώδεις αρχές είναι η εξέλιξη των αξιωμάτων με πιο τεχνική ορολογία. Απ’ τις θεμελειώδεις αρχές εξάγονται με τον πιο φυσικό τρόπο (όπως η Αθηνά απ’ το κεφάλι του Δία) οι εξισώσεις – η μαθηματική διατύπωση των βασικών χαρακτηριστικών της συνείδησης… Δεν τις καταλαβαίνετε, αλλά μπορείτε να τις θαυμάσετε. Ενδεικτικά:
Ή:
Αυτές είναι μερικές μαθηματικές φόρμουλες (ας τις πούμε “εξισώσεις” με την γενική έννοια της λέξης) για την συνείδηση – κατά τον Tononi και τους οπαδούς του. Δείχνουν επαρκώς “επιστημονικές” και εντελώς ακατανόητες. Αλλά έτσι είναι η αργκώ των τεχνο-επιστημόνων. Ακατανόητη απ’ τους μη μυημένους. Μπορούμε ωστόσο να ησυχάσουμε: το είδος μας έχει κάνει άνω κάτω τον πλανήτη· αλλά συνειδητοποιεί, επιτέλους, τι είναι η συνείδηση…
Εκείνο που δεν πρέπει να σας διαφύγει, ωστόσο, είναι το (ελληνικό) γράμμα φ. Υπάρχουν δύο τέτοια στη θεωρία του Tononi. Ένα μεγάλο (Φ) και ένα μικρό (φ). Το μεγάλο (Φ) είναι μέτρο της ενοποίησης (και άρα της “πληροφοριακής συνθετότητας”) της συνείδησης – δείτε το 4ο αξίωμα. Το μικρό (φ) είναι η ελάχιστη επιτρεπτεί διαίρεση αυτής ενοποίησης, που δεν χαλάει την συνειδησιακή συνθετότητα…
Φιλότιμη αυτή η προσπάθεια, αλλά θα μπορούσε να είναι άχρηστη. Μπορεί κανείς να διατυπώσει “αξιώματα” για την συνείδηση, να βγάλει απ’ αυτά “θεμελειώδεις αρχές” και να καταλήξει σε μαθηματικές φόρμουλες… Λείπει όμως κάτι, που βρισκόταν εξ αρχής πίσω απ’ το ερώτημα περί συνείδησης, στη σκιά αλλά με δυναμισμό· κάτι που έσπρωχνε αυτό το ερώτημα (και τις δέουσες απαντήσεις) στη σωστή κατεύθυνση, στις μαθηματικές φόρμουλες, μακριά απ’ τις φιλοσοφικές αοριστίες. Κι αυτό είναι το εξής: τι σχέση έχουν τα ηλεκτρόνια με όλα αυτά;
Γιατί ναι, θα ήταν εξαιρετικά ατυχές αν στον 21ο αιώνα, το ερώτημα περί συνείδησης έφτανε μεν σε συμβολοσειρές αλλά παρέμενε “ιδιότητα” (ή “ιδιοκτησία”) των ζωντανών… Τι είναι, άλλωστε, οι ζωντανοί; Ύλη. Συνεπώς όλα τα πιο πάνω θα έπρεπε να αφορούν την ύλη· και μάλιστα όχι σε συγκεκριμένες της μορφές αλλά σε κάθε μορφή της.
Όπως το έθεσε ένας άλλος νευροεπιστήμονας, ονόματι Christof Koch:
«Είμαστε στην εποχή της γέννησης της τεχνητής νοημοσύνης και προκύπτουν πολύ κρίσιμα ερωτήματα: Μπορεί να έχει συνείδηση μια μηχανή; Μπορεί να αισθάνεται κάτι; Και αν έχει συναισθήματα, θα δικαιούται νόμιμα δικαιώματα και θα έχει ηθικές υποχρεώσεις; Τέτοια ερωτήματα δεν μπορούμε να τα αποφύγουμε».
Κάποιοι έλληνες οπαδοί χάρηκαν:
Στη μελέτη του γύρω από τη συνείδηση, ο Koch συνεργάστηκε με τον Giulio Tononi… Η θεωρία του Tononi προτείνει ότι η συνείδηση εμφανίζεται σε συστήματα φυσικής που περιέχουν πολλά διαφορετικά και πολύπλοκα διασυνδεδεμένα κομμάτια πληροφοριών…Ο Tononi επιχείρησε να μετρήσει το «Φ» (την ποσότητα της συνείδησης) σε ένα ανθρώπινο εγκέφαλο. Η μέθοδος που ακολούθησε είναι παρόμοια με το χτύπημα μιας καμπάνας. Στάλθηκε ένας μαγνητικός παλμός σε έναν ανθρώπινο εγκέφαλο και παρακολούθησαν πως ο παλμός αυτός αντηχούσε ανάμεσα στους νευρώνες. Όσο μεγαλύτερη και σαφέστερη είναι η αντήχηση, τόσο μεγαλύτερη είναι η τιμή της ποσότητας της συνείδησης. Χρησιμοποιώντας αυτή τη μέθοδο, ο Koch και ο Tononi μπόρεσαν να εξακριβώσουν εάν ένας ασθενής ήταν ξύπνιος, εάν κοιμόταν, ή εάν ήταν σε αναισθησία (δεδομένα για επαλήθευση).
Η ανάγκη μέτρησης της συνείδησης είναι επιτακτική και για λόγους πρακτικής εφαρμογής και για λόγους ηθικής. Οι γιατροί και οι επιστήμονες θα μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν την μονάδα μέτρησης «Φ» για να καθορίσουν πότε ένα άτομο, που βρίσκεται σε κατάσταση φυτού, έχει φύγει από τη ζωή, την γνωστική ικανότητα ενός ατόμου που πάσχει από άνοια, πως και πότε αναπτύσσεται η συνείδηση σε ένα έμβρυο, το τι και πως αντιλαμβάνονται τα ζώα και το αν ένας υπολογιστής μπορεί να νιώσει συναισθήματα.
…
Η θεωρία IIT συνδυάζει, επίσης, αυτές τις πρακτικές εφαρμογές με πιο εμβριθείς ιδέες. Η θεωρία λέει ότι κάθε αντικείμενο με «φ» μεγαλύτερο του μηδενός έχει συνείδηση. Αυτό μπορεί να σημαίνει ότι τα ζώα, τα φυτά, τα κύτταρα, τα βακτήρια, και ίσως ακόμα και τα πρωτόνια σε ένα ατομικό στοιχείο είναι συνειδητά όντα….
Ενώ οι μαθηματικές τυποποιήσεις του Tononi είναι ακατανόητες, μια άλλη πλευρά της θεωρίας του είναι εύκολα αντιληπτή· παρότι θα μπορούσε να θεωρηθεί φτηνός κομπογιανιτισμός: αυτή η πλευρά λέγεται πανψυχισμός! Τα πάντα (τα πάντα, οτιδήποτε υλικό!) “έχουν ψυχή” – ή, πιο σωστά “έχουν συνείδηση”. Μια χημική αντίδραση μπορεί να θεωρηθεί “συνειδησιακή εκδίπλωση” των μορίων ή και των ηλεκτρονίων κάποιων υλικών, σε συγκεκριμένες συνθήκες… Αρκεί να μπορούμε να της αποδώσουμε ένα Φ…
Αυτή η πλευρά της Intergrated Information Theory, ο “πανψυχισμός” δηλαδή, μοιάζει το λιγότερο τυχοδιωκτική. Ωστόσο έχει ανασύρει προς υπεράσπισή της διάφορα “παλιά”. Απ’ τον Πλάτωνα μέχρι τον ανιμισμό. Εδώ, όμως, δεν μας ενδιαφέρουν οι συνηγορίες στην “πανψυχιστική” επένδυση μιας πληροφοριακής θεωρίας για την συνείδηση. Μας ενδιαφέρει τι την έκανε αναγκαία (μια τέτοια επένδυση), κόντρα στον κίνδυνο της γελοιοποίησης των εμπνευστών και των οπαδών της.
Κι αυτό είναι σαφές: πρέπει να αποδοθεί “συνείδηση” στις μηχανές· ή, πράγμα που είναι το ίδιο, πρέπει να κατασκευαστούν εύλογες μορφές μηχανοποιήσης της συνείδησης. Όσο κι αν αυτό αιφνιδιάζει τους μη ειδικούς, ο Tononi και ο “πανψυχισμός” του δεν είναι τίποτα περισσότερο από ανανέωση (και πρακτική προσαρμογή) των ιδεών που είχε πριν σχεδόν 70 χρόνια ένας απ’ τους διάσημους “πατέρες” της κυβερνητικής, ο Norbert Wiener. Προσέξτε: 3
… Το νευρικό σύστημα και η αυτόματη μηχανή είναι μηχανισμοί οι οποίοι λαμβάνουν αποφάσεις σε εξάρτηση με τις αποφάσεις που έλαβαν στο παρελθόν. Οι απλούστεροι μηχανισμοί μπορούν να επιλέξουν μεταξύ δύο λύσεων, όπως είναι το άνοιγμα ή το κλείσιμο ενός διακόπτη. Στο νευρικό σύστημα επίσης η κάθε μία ίνα χωριστά αποφασίζει αν θα μεταδώσει έναν παλμό ή όχι. Και στις δύο περιπτώσεις, στη μηχανή και στην ίνα, υπάρχει μια ειδικευμένη συσκευή που υποχρεώνει τις μελλοντικές αποφάσεις να εξαρτώνται από τις προηγούμενες. Στο νευρικό σύστημα ένα μεγάλο ποσοστό αυτής της αποστολής εκπληρώνεται από εκείνα τα άκρως πολύπλοκα σημεία που λέγονται “συνάψεις”…
… Αυτή είναι η βάση ενός τουλάχιστον μέρους της αναλογίας μεταξύ μηχανών και ζώντων οργανισμών. Στον ζώντα οργανισμό η σύναψις αντιστοιχεί με τον διακόπτη στη μηχανή. 4
… Όπως έχω ξαναπεί η μηχανή, όπως και ο οργανισμός, είναι μια κατασκευή η οποία τοπικά και παροδικά φαίνεται ότι αντιστέκεται στη γενική τάση αύξησης της εντροπίας. Με την δυνατότητα που έχει η μηχανή να λαμβάνει αποφάσεις, μπορεί να δημιουργεί γύρω της μια τοπική ζώνη οργάνωσης σ’ έναν κόσμο του οποίου η γενική τάση είναι να αποτελματώνεται…… Λέξεις όπως Ζωή, Σκοπός και ψυχή είναι τελείως ακατάλληλες στην καθαρή επιστημονική σκέψη… Καθε φορά που βρίσκουμε ένα καινούργιο φαινόμενο το οποίο συμμετέχει σε κάποιο βαθμό στη φύση εκείνων που ήδη ονομάζουμε “φαινόμενα ζωής”, αλλά δεν συμφωνεί με όλες τις σχετιζόμενες απόψεις που καθορίζουν τον όρο “ζωή”, αντιμετωπίζουμε το πρόβλημα να πλατύνουμε την λέξη “ζωή”, έτσι ώστε να τις περιλαμβάνει όλες ή να την καθορίσουμε μ’ έναν πιο περιοριστικό τρόπο έτσι ώστε να μην τις περιλαμβάνει… Τώρα που παρατηρούνται ορισμένες αναλογίες συμπεριφοράς στη μηχανή και στο ζωντανό οργανισμό, το πρόβλημα του αν η μηχανή ζει ή όχι είναι, για τους σκοπούς μας, θέμα σημαντικής. Και είμαστε ελεύθεροι να απαντήσουμε σ’ αυτό, είτε με τον ένα είτε με τον άλλο τρόπο, όπως εξυπηρετεί καλύτερα. Όπως λέει ο Humpty Dumpty για μερικές απ’ τις πιο σπουδαίες κουβέντες του: “τις πληρώνω έξτρα και τις αναγκάζω να κάνουν ό,τι θέλω”.
Εάν επιθυμούμε να χρησιμοποιούμε τη λέξη “Ζωή” για να καλύψουμε όλα τα φαινόμενα τα οποία κινούνται αντίθετα με το ρεύμα της αυξανόμενης εντροπίας, είμαστε ελεύθεροι να το κάνουμε. Όμως τότε θα συμπεριλάβουμε πολλά αστρονομικά φαινόμενα τα οποία έχουν σκιώδη μόνον ομοιότητα με τη ζωή όπως κανονικά την ξέρουμε. Γι’ αυτό, σύμφωνα με τη γνώμη μου, το καλύτερο είναι να αποφύγουμε όλες τις αόριστες εκφράσεις που προκαλούν ερωτήσεις, όπως “ζωή”, “ψυχή”, “βιταλισμός” και τα παρόμοια και να πούμε απλώς για ο,τι αφορά τις μηχανές, ότι δεν υπάρχει λόγος να μην μοιάζουν με τα ανθρώπινα όντα στο να αντιπροσωπεύουν εστίες ελαττούμενης εντροπίας, σε ένα πλαίσιο όπου η ευρεία εντροπία τείνει να αυξάνει…
Αν κάνει μια μικρή παράβαση ο Tononi με την “πανψυχιστική” επένδυση της πληροφοριακής θεωρίας του για την συνείδηση χρησιμοποιώντας τον όρο “ψυχή”, είναι μόνο τόσο όσο χρειάζεται για να μείνει πιστός στο πνεύμα των απόψεων του Wiener, εφόσον το θέμα του είναι η συνείδηση (και η μηχανοποίησή της)… Κατά τα υπόλοιπα ο “πανψυχισμός” εξασφαλίζει μια τέτοια θεωρητική προσέγγιση στο ερώτημα τι είναι η συνείδηση ώστε διευρύνοντας στο άπειρο τον ορίζοντα (ναι, και οι γαλαξίες έχουν ένα κάποιο Φ…) να αποκαθιστά την ενότητα και την αναλογία μεταξύ “ανθρώπινου”, “ζωϊκού” γενικά και “μηχανικού”όντος…
ανιμισμός: η ευσυνειδησία του κεφάλαιου;
Ακόμα κι αν η θεωρία του Tononi και των οπαδών της, στο σύνολό της, παραμείνει μόνο μία ανάμεσα σε άλλες (ο αγώνας επικράτησης της μίας ή της άλλης θεωρίας στις τεχνοεπιστημονικές “κοινότητες” είναι συνήθως πολύ σκληρός έως και βίαιος…) έχει επικαιρότητα. Το σημειώναμε στο προηγούμενο τεύχος 5 : τι είναι οι μηχανές που σε διαδοχικά κύματα τεχνοεπιστημονικών καπιταλιστικών επαναστάσεων προικίζονται σε “δύναμη”, “ευφυία”, “ευαισθησία” – και, όπου νάναι, με “συνείδηση”; Είναι μορφή του κεφάλαιου, μορφή αντικειμενοποιημένης εργασίας· είναι πάγιο κεφάλαιο.
Οι μηχανές / πάγιο κεφάλαιο, “δυνατές ή αδύνατες”, “ευφυείς ή ηλίθιες”, “ευαίσθητες ή αναίσθητες”, “ενσυνείδητες ή ασυνείδητες” είναι ταυτόχρονα δύο πράγματα: γνώσεις και εργασία που γίνονται αντικείμενα, πράγματα· και μέσα.
Σε ότι αφορά το πρώτο, είναι εντελώς αντίθετες μεταξύ τους μια προσέγγιση, μια εννόηση (της όποιας μηχανής) φαινομενολογική / συμπεριφορική, σε σχέση με μια εννόηση ιστορική / κατασκευαστική. Στην πρώτη περίπτωση η (όποια) μηχανή μπορεί – να – φαίνεται “δυνατή”, “έξυπνη”, “με συνείδηση”, μόνο και μόνο επειδή υποδεικνύονται κατάλληλα οι (δήθεν) φαινομενικές ομοιότητές της με κάτι ζωντανό. Θα δούμε στη συνέχεια το γιατί αυτή η υπόδειξη (εξ μέρους των κατασκευαστών και των ιδιοκτητών των μηχανών) είναι επίμονη, στρατηγικά επίμονη, εδώ και τουλάχιστον 1,5 αιώνα.
Στην ιστορική / κατασκευαστική προσέγγιση απ’ την άλλη, όλα είναι ξεκάθαρα. Η μηχανή είναι γνώσεις και εργασία, συνεπώς είναι υποχρεωτικά έκφραση αυτών των γνώσεων κι αυτής της εργασίας αποκλειστικά. Οι μαθηματικές φόρμουλες περί συνείδησης του Tononi, για παράδειγμα, είναι επίσης έκφραση μιας ορισμένης “επιστημονικής” θεωρίας· και σαν τέτοιες μπορούν να αποδιαρθρωθούν. Η μηχανή που να ενσωματώνει αυτές τις μαθηματικές φόρμουλες ΔΕΝ θα τις επιδεικνύει· θα τις προστατεύει απ’ την κριτική αποδιάρθρωση· θα τις θωρακίζει και θα τις μυθοποιεί· και μ’ αυτόν τον τρόπο θα επιδιώκει να επιβληθεί, να κυριαρχήσει πάνω στο ζωντανό, ανθρώπινο περιβάλλον της.
“Θα επιδιώκει να επιβληθεί, να κυριαρχήσει…”; Γιατί; Επειδή έχει (η μηχανή) βούληση επιβολής, θέληση κυριαρχίας; Όχι! Επειδή τέτοια θέληση έχει ο ιδιοκτήτης της!
Ο Μαρξ, στο γνωστό “απόσπασπα για τις μηχανές” απ’ τα Grundrisse, σημειώνει:
… Η επιστήμη, που αναγκάζει τα άψυχα μέλη των μηχανημάτων με την κατασκευή τους να λειτουργούν σκόπιμα σαν αυτόματος μηχανισμός, δεν υπάρχει στη συνείδηση του εργάτη· αντίθετα, επιδρά διαμέσου της μηχανής σαν ξένη δύναμη πάνω στον εργάτη, σαν δύναμη της ίδιας της μηχανής…
Μέσα σε μια μονάχα πρόταση υπάρχουν όλα: η επιστήμη … η μηχανή … η δύναμή της … η (ανθρώπινη) συνείδηση … η επιβολή της δύναμης της μηχανής πάνω στον εργάτη. Μπορούμε και πρέπει να εμπλουτίσουμε στην παραπάνω φράση την λέξη “δύναμη” προσθέτοντας τις έννοιες “ευφυία”, “ευαισθησία” ή “συνείδηση”· και την λέξη “εργάτης” απλώνοντας την στο σύνολο της κοινωνικής ζωής.
Η ιστορική / κατασκευαστική ανάλυση αποκαλύπτει την σκοπιμότητα. Όχι μόνο των χαρακτηριστικών και της όποιας λειτουργίας της όποιας μηχανής, αλλά επιπλέον (που είναι το σημαντικότερο) της επιβολής μέσω της μηχανής πάνω στην ζωή, απ’ την μεριά των ιδιοκτητών της. Όντως η μηχανή είναι μέσο, με διπλή έννοια: είναι μέσο βελτίωσης της απόδοσης (της εργασίας ή άλλων ζωϊκών χαρακτηριστικών)· αλλά απ’ την άλλη μεριά είναι και μέσο ελέγχου, μέσο υπεξαίρεσης του οτιδήποτε μη μηχανικού.
Η απόδοση συνείδησης στις μηχανές, η μηχανοποίηση της συνείδησης, μπορεί τεχνο-επιστημονικά να εμφανίζεται σαν πολύπλοκο έως κωμικοτραγικό εγχείρημα· από πολιτική άποψη όμως είναι παλιό, συμπαγές και πολεμικό. Η απόδοση συνείδησης στις μηχανές επιτίθεται στην όποια ανθρώπινη συνείδηση, παρουσιάζοντας την δεύτερη σαν συστατικό της πρώτης· και την πρώτη σαν “ανώτερης τάξης” απέναντι στην δεύτερη.
Η πολιτική σκοπιμότητα (και όχι ο τεχνοεπιστημονικός μανιερισμός) της απόδοσης συνείδησης στις μηχανές μας είναι γνωστός. Εμπλουτίζοντας τον Μαρξ 6 :
… Στα μηχανήματα, η γνώση [+ η συνείδηση] εμφανίζεται σαν ξένη, εξωτερική προς τον εργάτη [+ τον υπήκοο]· και η ζωντανή εργασία [+ η ζωή στο σύνολό της] εμφανίζεται υποταγμένη στην αντικειμενοποιημένη [: στις μηχανές / πάγιο κεφάλαιο], που διαθέτει αυτοτελή δράση. Ο εργάτης [+ ο υπήκοος] εμφανίζεται σαν περιττός, στο μέτρο που η δράση του δεν καθορίζεται από τις ανάγκες του κεφάλαιου…
Να λοιπόν ποιο είναι το πραγματικό πολιτικό νόημα τόσο του καπιταλιστικού “πανψυχισμού” / ανιμισμού, όσο και της “φυσιο-λογικο-ποίησης” (δηλαδή: μυθοποίησης) της “συνείδησης της ύλης” – και άρα των ηλεκτρονίων, των αλγορίθμων, των “έξυπνων μηχανών”:
1) Τα πάντα (απ’ τα μποζόνια μέχρι τους γαλαξίες) είναι “ζωντανά”…
2) Η “ζωή” είναι μια καθολική “αντιεντροπική” ιδιότητα του σύμπαντος, που διαχέεται οπουδήποτε υπάρχει ύλη και ενέργεια σε οποιαδήποτε μορφή…
3) Ανάλογα είναι διάχυτη παντού η “συνείδηση”, σαν αυτο-αναφορική ιδιότητα της υλικής “αντι-εντροπίας”…
4) Η φυσική και τα μαθηματικά (σαν επιστήμες του κεφάλαιου, σαν επιστήμες εκείνων που θέλουν να είναι αφεντικά της ζωής) μπορούν και πρέπει να βρουν τους “νόμους της συνείδησης”, όπως βρίσκουν και οποιοσδήποτε άλλους “φυσικούς νόμους”…
5) Άπαξ και κατασκευαστούν αυτοί οι “νόμοι της συνείδησης” έτσι ώστε να είναι μηχανοποιήσιμοι, η ζωή (σε οποιαδήποτε πραγματική μορφή και στιγμή της) δεν είναι πλέον χαρακτηριστικό των ζωντανών αλλά τεχνολογική προβολή και εφαρμογή της επιστήμης, άρα πάγιο κεφάλαιο, άρα ιδιοκτησία…
6) Μετά απ’ αυτό υπάρχει ακόμα ζωή-ζωή… Αλλά είναι μόνο ένα συνδετικό στοιχείο της διαδικασίας καπιταλιστικης αξιοποίησης…
Λέγεται πως ένας παράγοντας για την γρήγορη μεταπολεμική τεχνολογική ανάπτυξη του ιαπωνικού καπιταλισμού, και ειδικότερα η ευκολία στην αποδοχή των ρομποτ, της “τεχνητής νοημοσύνης”, του “ρομποτικού σεξ” κλπ, είναι o συντοϊσμός. Ο σιντοϊσμός είναι η “ιθαγενής” θρησκεία στην ιαπωνία, και στο κέντρο της έχει την λατρεία των κάμι, που σημαίνει “θεότητες” ή “πνεύματα”. Κατά τον συντοϊσμό κάθε ζωντανό πλάσμα αλλά και μη ζωντανό πράγμα έχει ένα κάμι. Το σύνολο των κάμι ονομάζεται “γιαογιορόζου νο κάμι”, που σημαίνει άπειρα κάμι. Ο συντοϊσμός είναι ανιμιστικός – και καθόλου ασύμβατος με τον καπιταλισμό! Πάνω από 100 εκατομύρια ιάπωνες ασκούν μόνιμα ή περιστασιακά το τελετουργικό του σιντοϊσμού…
Ο χριστιανισμός εμφανίζεται σαν “μονοθεϊστικός” αν και στα κυριότερα δόγματά του είναι ειδωλολατρικός. Τυπικά “ο θεός είναι ένας και μόνο”. Πρακτικά (η χριστιανική πίστη υποστηρίζει) πολλά έχουν “δύναμη” άρα, με έναν ιδιαίτερο τρόπο, “ζωή”: οι εικόνες, τα φυλαχτά, τα σύμβολα, τα πτώματα των “αγίων” ή ακόμα και μικρά κομμάτια τους.
Σαν ιδεολογικό υπόβαθρο του καπιταλισμού ο σιντοϊσμός φαίνεται πολύ πιο κατάλληλος για να δεχτεί ότι η συνείδηση είναι μηχανοποιήσιμη, οπότε “και τα ρομπότ έχουν ψυχή”. Αλλά και ο χριστιανισμός δεν θα δυσκολευτεί πολύ, αφού τα πάντα είναι δημιουργήματα του θεού.
Και υπάρχει ήδη συμφωνία για το ποιος είναι αυτός: το κεφάλαιο στις διάφορες “μετουσιώσεις του”, κυρίως στη μορφή του χρήματος.
Αφού ο φετιχισμός είναι η “συνείδηση του κεφάλαιου”, ο μηχανικός ανιμισμός δεν μπορεί παρά να είναι η πιο πρόσφατη εκδήλωσή της…
Ziggy Stardust
μέρος του αφιερώματος: neuroengineering: τα γρανάζια της μηχανικής συνείδησης
cyborg #15 – 6/2019
- Bor Daniel, εφημ. “το βήμα”, 24 Αυγούστου 2013, παρακολουθώντας το μυαλό μας εν δράσει. ↩︎
- Περισσότερα και αναλυτικότερα στο τετράδιο για εργατική χρήση νο 3, η μηχανοποίηση της σκέψης. ↩︎
- Norbert Wiener, Κυβερνητική και κοινωνία, η ανθρώπινη χρησιμοποίηση των ανθρώπινων όντων, εκδ. Παπαζήση, 1970. ↩︎
- Σ’ αυτό το σημείο ο Wiener παραπέμπει στα βιβλία “Design for a Brain” του W. Ross Ashby, του 1952, και “The Living Brain” του W. Grey Walter, του 1953. ↩︎
- Singularity: τεχνολογικός φετιχισμός και πολιτική οικονομία στον 21ο αιώνα. ↩︎
- Grundrisse, τόμος Β, σελ. 533 – εκδ. “στοχαστής”. ↩︎