big data: επιτήρηση και διαμόρφωση συμπεριφορών στην 4η βιομηχανική επανάσταση
Η επιτήρηση έχει μεταμορφωθεί από ένα στοιχείο της διακυβέρνησης στη βάση της την ίδια. Είναι ταυτόχρονα διακυβέρνηση (σύστημα) και κυβερνησιμότητα (η αυτο-εννόηση και η συνέργεια, όπου ο φυλακισμένος γίνεται ο δεσμοφύλακας του εαυτού του). Μ’ αυτή την έννοια, η επιτήρηση έχει γίνει ο νέος ρυθμιστικός μηχανισμός. Ο νόμος έχει γίνει ο υπηρέτης του. Και το κράτος … είναι ένας (αλλά όχι ο μοναδικός) κόμβος της ρυθμιστικής δύναμης της τεχνολογίας. Μ’ αυτή την έννοια είναι που μπορεί να γίνεται λόγος για τον “θάνατο” του “κράτους”…. ή τον “θάνατο” της διάκρισης ιδιωτικού / δημόσιου…
Larry Cata Backer, Global Panopticism: Surveillance Lawmaking by Corporations, States and Other Entities (2008)
Η σχέση ανάμεσα στην επιτήρηση, την εξουσία και την τεχνολογία δεν είναι απ’ τα ζητήματα που απασχολούν την καθημερινότητα των υπηκόων. Ούτε είναι τέτοιο ζήτημα οι βασικές αλλαγές που ήδη συμβαίνουν αφού εκατομμύρια τέτοια υπήκοοι της προωθούν υπηρετώντας τες χαρούμενα. Αν, για παράδειγμα, υποδείξουμε σε οποιονδήποτε χρήστη των λεγόμενων social media ότι καταστρέφει την διάκριση ανάμεσα σε ιδιωτικό και δημόσιο χρόνο και χώρο στην ίδια του την ζωή, και ότι αυτή η καταστροφή έχει και θα έχει συνέπειες (καθόλου ευχάριστες…) που δεν μπορεί καν και καν να τις φανταστεί όταν χαϊδεύει την οθόνη αφής της συσκευής του, στην καλύτερη των περιπτώσεων θα αντιδράσει με αδιαφορία.
Ωστόσο αυτή η σχέση (ανάμεσα σε επιτήρηση, εξουσία και τεχνολογία) δεν είναι αόρατη. Οι μετασχηματισμοί και οι νέες μορφοποιήσεις αυτής της σχέσης γίνονται μπροστά στα μάτια μας. Τα big data, η καινούργια πρώτη ύλη για τον καπιταλισμό του 21ου αιώνα, είναι στο μεγαλύτερο μέρος τους (και εφόσον δεν αφορούν τους γαλαξίες ή τα μικρόβια) τα διαρκή στιγμιαία αποτυπώματα της καθημερινής ζωής των υπηκόων· και οι διαρκείς αλληλουχίες αυτών των αποτυπωμάτων. 1 Πόσοι αγνοούν ότι το λιγότερο που γίνεται ήδη εδώ και χρόνια μέσα απ’ την επεξεργασία αυτών των (προσωπικών) δεδομένων είναι η διαμόρφωση του “προφίλ” του καθενός / της καθεμιάς; Αλλά το profiling δεν είναι στατική διαδικασία όπως νομίζουν πολλοί. Η “φωτογραφία της στιγμής” είναι πρακτικά άχρηστη αν δεν συνοδεύεται από χιλιάδες επόμενες. Η “φωτογραφία της στιγμής” είναι μόνο ένα απ’ τα καρέ του διαρκούς “video”, αν μπορούμε να το χαρακτηρίσουμε έτσι, της καθημερινής ζωής. Το profiling είναι δυναμικό.
Ούτε είναι παθητική διαδικασία. Αν μπορείς να “ξέρεις” τα χαρακτηριστικά κάποιου, θέλεις και να τα διαμορφώσεις. Εδώ στο πεδίο που ως πριν φαινόταν “κατασκοπείας” εισέρχεται η εξουσία· με εντελώς καινούργιες μορφές! Για παράδειγμα, ο επιχειρηματίας που ξέρει την δυναμική των “προφίλ” των πελατών του, δεν έχει κανένα λόγο να αρκεστεί σ’ αυτή τη “γνώση”, αφήνοντας την εξέλιξη (αυτών των “προφίλ”) αδέσποτη. Θέλει, και έχει πολλούς λόγους, να διαμορφώσει αυτήν την δυναμική. Ο πιο απλός λόγος; Για να κρατήσει τους πελάτες του, για να μην τους χάσει αφήνοντάς τους ελεύθερους να επιλέξουν κάποιον ανταγωνιστή του. Οι έννοιες κλειδί εδώ είναι διαμόρφωση των συμπεριφορών. Στο βαθμό που μιλάμε για επιχειρήσεις, πρόκειται για διαμόρφωση των καταναλωτικών συμπεριφορών· που, όμως, σε εποχές γενικευμένης κατανάλωσης, σημαίνει διαμόρφωση των συμπεριφορών σ’ ένα καλό τμήμα της καθημερινής ζωής. Ο επιχειρηματίας, που έχει ήδη συγκεντρωμένα και επεξεργασμένα τα data των πελατών του, μπορεί να καθοδηγήσει τις συμπεριφορές τους (ας πούμε: τις καταναλωτικές επιλογές τους) επιβραβεύοντας (με διάφορους τρόπους) εκείνες που υπηρετούν τα δικά του (όχι φανερά…) συμφέροντα. Ο καταναλωτής που, χειραγωγημένος απ’ τα “δωράκια”, ακολουθεί την συμπεριφορά που έχει προ-οριστεί απ’ την επιχείρηση (απ’ τις επιχειρήσεις…) θεωρεί τον εαυτό του κερδισμένο. Στην πραγματικότητα είναι χαμένος· κερδισμένος είναι μόνο ο επιχειρηματίας. Τα μηδαμινής αξίας “δωράκια”, οι “προσφορές”, τα “bonus” είναι τα αντίδωρα της υποδούλωσης στην κανονικοποιημένη συμπεριφορά, όπως αυτή έχει σχεδιαστεί για να υπηρετεί τα συμφέροντα της επιχειρηματικής κερδοφορίας. Είναι η συνειδητοποίηση της αλήθειας ότι κανείς δεν “χαρίζει” τίποτα στον καπιταλιστικό κόσμο που αποκαλύπτει ότι ο φυλακισμένος γίνεται δεσμοφύλακας του εαυτού του. Όμως η διαμόρφωση και ο έλεγχος των συμπεριφορών μέσα από την (και χάρη στην) γενικευμένη datoποίηση της καθημερινής ζωής, που ως πρόσφατα υλοποιούνταν στον δυτικό καπιταλιστικό κόσμο κυρίως σαν επιχειρηματικές στρατηγικές, είναι μόνο η αρχή. Ξέρουμε ήδη την εκστρατεία διαμόρφωσης και ελέγχου των συμπεριφορών όχι στη σφαίρα της εμπορευματικής κατανάλωσης αλλά σ’ εκείνη την “πολιτικής” (εκλογικής) συμπεριφοράς: η Cabridge Analytica και οι “επιτυχίες” της τόσο στο δημοψήφισμα για το brexit στην αγγλία στις 23 Ιούνη του 2016, όσο και στις αμερικανικές εκλογές το Νοέμβρη της ίδιας χρονιάς, είναι λίγο πολύ γνωστές· αν και όχι αναλυμένες σωστά. 2 Αν οι επιχειρήσεις σαν χωριστές (και κάποτε ανταγωνιστικές μεταξύ τους) καπιταλιστικές διαδικασίες ασκούν την δική τους εξουσία στους πελάτες, η δυνατότητα μιας κεντρικής διαχείρισης και ελέγχου των συμπεριφορών, που σημαίνει την ανάληψη αυτού του έργου από κάποια μορφή “κεντρικής εξουσίας”, είναι ήδη τεχνικά πολύ πραγματική. Το κινεζικό social credit system δεν είναι κάποια κινεζική “ιδιομορφία”. Είναι το ιερό δισκοπότηρο στο οποίο προσβλέπουν όλες οι δυτικές “κεντρικές εξουσίες”. Η σχετική επιχείρηση έχει ήδη ξεκινήσει, από (πού αλλού;) τις ηπα. (Περισσότερα σε χωριστή αναφορά στη συνέχεια: νευροσυμπεριφορικά σήματα: “υγεία” αντί “άμυνας”).
Η έσχατη αυταπάτη στην οποία μπορεί να οδηγήσει η απώθηση αυτών των εξελίξεων είναι ότι “αυτά δεν πρόκειται να συμβούν εδώ, στην ελλάδα”. Θα συμβούν και εδώ (συμβαίνουν ήδη…) πρώτα και κύρια επειδή η διαμόρφωση και ο έλεγχος των συμπεριφορών έχει γίνει βασικό εργαλείο καπιταλιστικής κερδοφορίας. Στη συνέχεια υποδεικνύουμε μια τέτοια περίπτωση, από πρώτη ματιά αθώα, που αφορά ασφαλιστική εταιρεία: “ασφάλιση οχήματος και οδηγητική συμπεριφορά” είναι το ουσιαστικό όνομα της “εφαρμογής”. 3 Αναδημοσιεύουμε ολόκληρο ένα (επαινετικό) ρεπορτάζ, επειδή περιλαμβάνει εκείνα τα στοιχεία που κάνουν απτό, χειροπιαστό, τον τρόπο με τον οποίο τα big data αξιοποιούνται για την επιτήρηση και τον έλεγχο.
ERGO Drive & Win. Δοκιμάσαμε την εφαρμογή και σας την παρουσιάζουμε.
Στις 27 Μαρτίου δημοσιεύσαμε ένα Δελτίο Τύπου με τη νέα εφαρμογή της ERGO – ERGO Drive & Win. Μια εφαρμογή που δημιούργησε η startup εταιρεία Ο-Seven για λογαριασμό της ERGO και που στοχεύει στο να βελτιώσει ο κόσμος την οδηγική συμπεριφορά του. Έξυπνο και μοντέρνο. Είναι όμως και λειτουργικό;
…
Περίεργος για το πόσο χρηστική και ενδιαφέρουσα είναι η συγκεκριμένη εφαρμογή την κατέβασα στο κινητό μου και την δοκίμασα για κάτι περισσότερο από ένα μήνα. Ήθελα να βιώσω το user experience, να «τεστάρω» τις οδηγικές μου ικανότητες και τέλος να αποκτήσω άποψη αν ένας οδηγός θα παρέμενε loyal στην εφαρμογή ή απλά μετά την πρώτη εβδομάδα θα έπιανε απλά… χώρο στο κινητό του (3.0 ΜΒ μέχρι στιγμής).
Πώς δουλεύει;
Δεν θα μπούμε σε λεπτομέρειες για το τεχνικό κομμάτι. Αυτό που κάνει όμως η εφαρμογή είναι εντυπωσιακό. Αφού την κατεβάσεις στο κινητό σου, δεχθείς τα terms & conditions και περάσεις μερικά βασικά προσωπικά στοιχεία, η εφαρμογή καταγράφει την οδηγική συμπεριφορά σου και σου δίνει ένα σκορ στο τέλος της διαδρομής. Εσύ αυτό που έχεις να κάνεις είναι να έχεις το κινητό σε ένα σταθερό – κατά προτίμηση σε συγκεκριμένο σημείο μέσα στο αυτοκίνητό σου και στο τέλος κάθε διαδρομής – όταν σου έρχεται το notification – να κάνει swipe left και να δηλώνεις τον τύπο της διαδρομής. Ήσουν οδηγός ή επιβάτης; Πήγαινες σε προσωπικό προορισμό ή σε δουλειά; Οδηγούσες αυτοκίνητο ή μηχανάκι;
Όλοι οι νέοι οδηγοί που κατεβάζουν την εφαρμογή στο κινητό τους ξεκινάνε ως “Nubies”. Πρέπει δηλαδή να πραγματοποιήσουν 400 χλμ. ή 40 διαδρομές μέχρι το σύστημα να αναγνωρίσει το οδηγικό τους μοτίβο. Μόλις ολοκληρωθεί αυτό το πρώτο βήμα το app αρχίζει να λειτουργεί κανονικά δίνοντας στον οδηγό ERGO Stars και ERGO SafeMiles.
Προσωπική εμπειρία
Συνολικά μέχρι σήμερα 8/7/2019 έχω διανύσει 888 χλμ. δηλαδή 81 διαδρομές. Οδήγηση που απασχολεί 5% του χρόνου μου. Η μέση απόσταση ανά ημέρα που κάνω είναι 46,7 χλμ. ενώ ένας μέσος οδηγός διανύει 28,2 χλμ. Οδηγώ αρκετά δηλαδή. Να και κάτι που δεν ήξερα! Το σκορ μου; Μια απογοήτευση. 37/100. Πώς διαμορφώθηκε όμως αυτό το σκορ; Τι μετράει η εφαρμογή;
– κατά πόσο χρησιμοποιείς το κινητό σου εν ώρα οδήγησης, – πόσο απότομα φρενάρεις, – πόσο απότομα επιταχύνεις, – την ταχύτητα που διατηρείς όταν οδηγάς όπως επίσης και – τις ώρες της ημέρας που οδηγάς. (00.00 με 5.00 το πρωί θεωρούνται ώρες με υψηλή πιθανότητα κόπωσης).
Με βάση αυτά τα στοιχεία η εφαρμογή διαμορφώνει το σκορ σου.
Λειτουργεί όμως; Ή είναι πλασματικό;
Λειτουργεί γιατί το δοκιμάσαμε. Στις 7/7/2019 έκανα ένα τεστ. Οδήγησα περίπου ένα χιλιόμετρο ως οδηγός υπόδειγμα. Συμπλήρωσα 100 πόντους στην ταχύτητα, 100 πόντους στη μη χρήση κινητού, 79 πόντους στο φρενάρισμα με χαρακτηρισμό επιθετικότητας «Μεσαία» και 89 πόντους στην επιτάχυνση με χαρακτηρισμό επιθετικότητας «χαμηλή». Σύνολο πόντων; 94/100. Για αυτή μου τη διαδρομή πήρα και ένα ERGO SafeMile.
Αντιθέτως παρακολούθησα και τη διαδρομή που έκανα στις 5/7/2019 που ήταν η διαδρομή πηγαίνοντας πρωί στο γραφείο. Συμπλήρωσα 96 πόντους στην ταχύτητα, 20 πόντους στη μη χρήση κινητού (εδώ πρέπει να μάθουμε αν η χρήση του κινητού σε ανοιχτή ακρόαση μετράει το ίδιο με την κανονική χρήση), 59 πόντους στο φρενάρισμα με χαρακτηρισμό επιθετικότητας «χαμηλή» και 62 πόντους στην επιτάχυνση με χαρακτηρισμό επιθετικότητας «μεσαία». Σύνολο πόντων; 64/100. Μάλιστα η εφαρμογή έχει καταγράψει και πόσο χρόνο μίλησα στο κινητό (3.38’’) κάνοντάς μου και σχετική υπόδειξη «Είχες χαμηλό σκορ στη χρήση κινητού και χαμηλή επίδοση στα Α.Φ. (Απότομα Φρεναρίσματα). Μη χρησιμοποιείς το κινητό σου κατά την οδήγηση. Θα σε βοηθήσει να αποφύγεις τα Α.Φ. σε περίπτωση απρόοπτου γεγονότος».
Τέλος, παρακολούθησα και μια πολύ κακή διαδρομή μου που έκανα στις 3/7/2019 γυρνώντας απόγευμα στο σπίτι μου. Συμπλήρωσα 10 πόντους στην ταχύτητα υπερβαίνοντας το όριο ταχύτητας για 3.21’, 30 πόντους στη μη χρήση κινητού καθώς μιλούσα για 2.57’, 10 πόντους στο φρενάρισμα καθώς έκανα 11 απότομα φρεναρίσματα με χαρακτηρισμό επιθετικότητας «υψηλή» και 10 πόντους στην επιτάχυνση καθώς έκανα 8 απότομες επιταχύνσεις με χαρακτηρισμό επιθετικότητας «υψηλή». Σύνολο πόντων; 10/100. Η επισήμανση για αυτή την οδήγηση ήταν «Αυτή ήταν μια διαδρομή υψηλού ρίσκου, με χαμηλό σκορ. Έλεγξε το χάρτη για να κατανοήσεις τα αδύναμα σημεία σου». Κάτι που έκανα με την εφαρμογή να με εντυπωσίασε καθώς είχε καταγράψει τη διαδρομή μου στο χάρτη σημειώνοντας τα σημεία που έκανα Απότομα Φρεναρίσματα, Απότομες Επιταχύνσεις και υπερβολικές ταχύτητες.
Συμπέρασμα
Η εφαρμογή λειτουργεί άψογα! Όχι μόνο έχει πολύ φιλικό user experience αλλά σε κρατάει και σε ενδιαφέρον. Θέλεις να οδηγάς καλύτερα μόνο και μόνο για να μη βλέπεις «τα χάλια σου» στον τελικό απολογισμό. Σε προσωπικό επίπεδο η ιδέα ότι μια εφαρμογή καταγράφει το πώς οδηγώ με έκανε να μην «ξεχνιέμαι» και να οδηγώ πιο συνετά. Τώρα ο στόχος είναι να βελτιώσω το σκορ μου και να πάω στο 68/100 που είναι και ο μέσος όρος. Συνολικά η εφαρμογή είναι διακριτική και δουλεύει με ακρίβεια. Σου δίνει μάλιστα extra κίνητρα στο να γίνεις καλύτερος οδηγός καθώς με τη συλλογή SafeMiles & ERGO Stars μπορείς να αποκτήσεις έκπτωση στα ασφάλιστρα του αυτοκινήτου σου (έως 20%) ή να κάνεις δωρεές για την προστασία του περιβάλλοντος αλλά και να συμμετέχεις σε διαγωνισμούς που δημιουργούνται κατά περιόδους.
Δεν περίμενα να το πω αλλά η εφαρμογή μπορεί να σε βοηθήσει να γίνει καλύτερος οδηγός. Αρκεί βέβαια να το θες.
Οδηγίες για να γίνεις καλός άνθρωπος
Υπάρχουν τώρα συγκεντρωμένα τα βασικά στοιχεία του θέματος. Ας τα δούμε / αναλύσουμε με την σειρά.
Πρώτ’ απ’ όλα η περιγραφή του πως γίνεται κανείς “καλύτερος οδηγός” χάρη στην εφαρμογή (δηλαδή στα data) γίνεται με τρόπο παιχνδιάρικο, διασκεδαστικό. Ωστόσο ο πατερναλισμός της εφαρμογής δεν προέρχεται από κάποιον “καλό πατέρα”. Προέρχεται από μια ασφαλιστική εταιρεία. Η οποία ενδιαφέρεται για τους ισολογισμούς της. Για αύξηση των εσόδων της και μείωση των εξόδων της. Συνεπώς η διαμόρφωση της συμπεριφοράς του “καλού οδηγού” και η επιτήρησή της (συμπεριλαμβανόμενης της αυτοεπιτήρησης του πελάτη της ασφαλιστικής) έναν στόχο έχει: τα κέρδη της εταιρείας.
Πως ορίζει, λοιπόν, η ασφαλιστική εταιρεία την “οδηγητική καλωσύνη”; Ποιά είναι τα κριτήριά της; Τί μετράει μέσω της συγκέντρωσης δεδομένων; Τί ανταμοίβει; Αν εξαιρέσει κανείς την χρήση κινητού ενόσω οδηγεί κάποιος, κανένα απ’ τα υπόλοιπα “κριτήρια” της επιχείρησης δεν εμπίπτουν σ’ αυτό που λέγεται “κώδικας οδικής κυκλοφορίας”, δηλαδή στην κρατικά ορισμένη νομοθεσία προσδιορισμού της “ασφαλούς οδήγησης”. Κανονικά, όποιος τηρεί τον κ.ο.κ., είναι επαρκής σαν οδηγός· και από νομική άποψη δεν είναι υπόλογος για οδική παράβαση, ακόμα κι αν εμπλακεί σε κάποιο ατύχημα. Το θέμα είναι σοβαρό. Ως χτες η πρακτική των ασφαλιστικών εταιρειών αφορούσε την τήρηση του κ.ο.κ. Από ασφαλιστική άποψη η “Ο.Κ. οδήγηση” συνέπιπτε με την τήρηση των κανόνων του κ.ο.κ. Κι όταν οι ασφαλιστικές επείγονταν να μειώσουν τα έξοδά τους, επεδίωκαν και πετύχαιναν την κρατική νομοθεσία υπέρ τους (όπως, για παράδειγμα, έγινε με την υποχρεωτικότητα των ζωνών ασφαλείας και του κράνους). Ως χτες οι νόρμες προέκυπταν (ακόμα και μέσω της “εις άτοπον επαγωγής”) απ’ την στενά ορισμένη κρατική νομοθεσία. Όχι πια: στην εποχή των big data τόσο οι νόρμες όσο και οι μηχανισμοί που τις προωθούν διευρύνονται. Τα κριτήρια της συγκεκριμένης ασφαλιστικής εταιρείας, οι προδιαγραφές που ίδια ορίζει για να διαμορφώσει την συμπεριφορά του “καλού οδηγού” πάνω στην οποία κτίζει τις “ανταμοιβές” (μελλοντικά και τις “τιμωρίες”), βρίσκονται πέρα απ’ την τυπική νομοθεσία.
Το θέμα αυτό είναι πολύ πιο σημαντικό απ’ ότι φαίνεται από πρώτη ματιά. Η ασφαλιστική επιχείρηση νομοθετεί, όχι με την “εγκυρότητα” του κράτους (που τυπικά εξακολουθεί να έχει το μονοπώλιο της νομοθεσίας) αλλά με την “ελκυστικότητα” της παιδαγωγικής. Προχωρώντας πέρα απ’ το νόμο η ασφαλιστική επιχείρηση διαμορφώνει μια πολύ πιο διευρυμένη κανονικότητα (κοινωνικής) συμπεριφοράς· αλλά, επίσης, μια καινούργια κανονικότητα αποδοχής / υπακοής των προδιαγραφών της επιχειρηματικής νομοθέτησης. Η μέσω data και αλγορίθμων προβολή των “κανόνων σωστής οδηγητικής συμπεριφοράς” που εξυπηρετούν τα συμφέροντα της ασφαλιστικής επιχείρησης, δημιουργούν ένα πλέγμα ψηφιακής νομιμότητας / πραγματικού συμπεριφορικού καναλιζαρίσματος. Έχουμε και λέμε: Φρενάρεις απότομα; Επιταχύνεις απότομα; Οδηγείς μέσα, μεν, στα νόμιμα όρια ταχύτητας αλλά έξω απ’ τα (ασφαλιστικά / επιχειρηματικά) βολικά όρια; Οδηγείς βράδυ; Είσαι “προβληματικός”, δηλαδή “κακός οδηγός”. Η εταιρεία δεν είναι υποχρεωμένη να δώσει εξηγήσεις για την επιλογή των κριτηρίων της· και πολύ λιγότερο είναι διατεθειμένη να τα “διαπραγματευτεί” όπως συμβαίνει συνήθως με την διαμόρφωση των κρατικών συνταγμάτων. Έχει το δικό της σύνταγμα – η αποδοχή του οποίου σερβίρεται σαν σπορ. “Κερδίζεις πόντους” (ή “χάνεις πόντους”) που σημαίνει κερδίζεις “δωράκια” ή υφίστασαι ποινές. 4 Σε κάθε περίπτωση οφείλεις να αναγνωρίσεις κάποιου είδους “ηθική νομιμότητα” στις εταιρικές τακτικές.
Το δίπολο ανταμοιβή – τιμωρία της επιχειρηματικής “νομικής τάξης”, συσκευασμένο σαν πατερναλισμός και εθελοντική αποδοχή των νουθεσιών της εταιρείας, προτείνει / προωθεί την νηπιακότητα του πελάτη. “Αρκεί βέβαια να το θες” (να γίνεις “καλός οδηγός”…) είναι οι τελευταίες λέξεις του πιο πάνω υμνητικού ρεπορτάζ. Που σημαίνει όχι ότι είσαι “ελεύθερος” να “το θες” ή να “μην το θες”, αλλά ότι είσαι υποχρεωμένος να “το θες”, αφού διαφορετικά είσαι ύποπτος για ηθελημένα κακή οδήγηση· δηλαδή αντικοινωνικότητα. Σ’ αυτήν την ιστορική φάση ο εθελοντισμός της αποδοχής της επιχειρηματικής νόρμας είναι υποχρεωτικός· όσο υποχρεωτικό έχει γίνει να έχει κανείς “λογαριασμό στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης”. Δεν είναι νομικά υποχρεωτικό, με την παλιά έννοια του νόμου. Είναι κοινωνικά και λειτουργικά υποχρεωτικό: αν “δεν θες” είσαι ύποπτος· και δεν θα έχεις κανένα απ’ τα μικρο”προνόμια” της προσαρμοσμένης συμπεριφοράς.
Αυτά μέχρι σήμερα. Γιατί στην τωρινή φάση η συλλογή και η ροή των δεδομένων της οδήγησης γίνεται μέσω κινητού, και 4G τεχνολογίας επικοινωνιών. Αλλά πολύ σύντομα τα οχήματα τα ίδια θα συνδέονται άμεσα στο internet of things, και μέσω αυτού με την εταιρεία στην οποία έχουν ασφαλιστεί. Τότε η ροή δεδομένων θα παρακάμπτει τα γούστα (ή την “θέληση”) του οδηγού, θα είναι διαρκής και υποχρεωτική, όπως και ο έλεγχος, αν θέλει ο κάθε ιδιοκτήτης να είναι ασφαλισμένος (κάτι που, φυσικά, είναι υποχρεωτικό με την παλιά έννοια του νόμου).
Η περίπτωση της διαμόρφωσης της οδηγητικής συμπεριφοράς που μόλις εξετάσαμε είναι ένα παράδειγμα, μια έκφραση του τύπου της διαμόρφωσης και του ελέγχου των συμπεριφορών μέσω των big data. Το ίδιο εύκολες (και από πολλές απόψεις ακόμα πιο αποδεκτές) είναι οι εφαρμογές ροής δεδομένων σχετικών με την υγεία του καθενός / καθεμιάς – ένας τομέας που θα εκτοξευτεί με τις 5G επικοινωνιακές δυνατότητες. Αν η διαμόρφωση και ο έλεγχος της “σωστής” οδηγητικής συμπεριφοράς σαν μια διαρκής, μόνιμη διαδικασία ψηφιακής επιτήρησης φαίνεται σαν εξαίρεση, η αντίστοιχη διαδικασία για την διαμόρφωση και τον έλεγχο της “σωστής” διατροφικής και κινητικής συμπεριφοράς, στο όνομα της καλής υγείας, έχει όλες τις προδιαγραφές να γίνει κοινωνικός κανόνας. Υπάρχει αρκετός εθελοντισμός στον υγιεινισμό. Δεν είναι μόνος του ωστόσο. Στα κράτη όπου οι εργοδότες κάνουν ιδιωτική ασφάλιση στους εργαζόμενούς τους, το ζήτημα της “καλής υγείας” τους αφορά επιπλέον τις ασφαλιστικές. Έτσι, για παράδειγμα, εδώ και τουλάχιστον 5 χρόνια διάφοροι εργοδότες στις ηπα μαζί με την ιδιωτική ασφάλεια “προσφέρουν” στους μισθωτούς τους φορετά που καταγράφουν τις συνήθειές τους σχετικά με την ατομική γυμναστική τους, τις θερμίδες που καίνε, και άλλα στοιχεία υγείας. Τα data ρέουν αυτόματα στις ασφαλιστικές, που δείχνουν να είναι αποτελεσματικά πειστικές υποστηρίζοντας ότι αυτά είναι προγράμματα προστασίας απ’ τον διαβήτη. Είναι προφανές ότι (“για το δικό τους το καλό”) αυτοί οι εργαζόμενοι πρέπει να αυτοεπιτηρούνται διαρκώς μέσω των ψηφιακών καταγραφών, και να διαμορφώσουν υγιεινή καθημερινότητα.
Ψηφιακή αφοσίωση
Θεωρούμε άσκοπη οποιαδήποτε συζήτηση για το αν τα αφεντικά αυτού του κόσμου πάντα ήθελαν την καθολική επιτήρηση και τώρα έχουν την καλή τύχη να διαθέτουν την τεχνολογία για να την πετύχουν· ή αν είναι η ανάπτυξη της πληροφορικής που τους έδωσε ιδέες. Αντίθετα το σημαντικό από την δική μας πολιτική άποψη και ταυτόχρονα το πιο δύσκολο και ευαίσθητο ζήτημα είναι η σχέση των σύγχρονων (και των μελλοντικών) υπηκόων με την datoποίηση της ζωής τους. Η datoποίηση αυτή και η χρήση της για την επιτήρηση και την διαμόρφωση των κοινωνικών συμπεριφορών δεν εμφανίζεται απ’ το πουθενά. Πολλές κοινωνικές συμπεριφορές είναι (ή επιδιώκουν να είναι) κανονικοποιημένες στην “αναλογική” εκδοχή τους. Αυτό είναι απτό στον υγιεινισμό. Η μέτρηση των θερμίδων που καταναλώνει (ή καίει) κάποιος που “τρέφεται υγιεινά” είχε γίνει μόδα (έως “προσωπικό καθήκον”…) πολύ πριν εμφανιστεί η τεχνική δυνατότητα της ψηφιακής καταμέτρησής τους σε πραγματικό χρόνο. Οι προληπτικές εργαστηριακές εξετάσεις το ίδιο. Επιπλέον, η παρανόηση του γεγονότος ότι οι ψηφιακές επικοινωνίες είναι, πρακτικά, τεχνικά, “δημόσιες” και όχι “ιδιωτικές” έχει εμπεδωθεί απ’ την γενίκευση της κινητής τηλεφωνίας· πολύ πριν οι επιχειρήσεις (ή τα κράτη) βρουν τρόπους να συγκεντρώνουν, να επεξεργάζονται και να αξιοποιούν τα κάθε είδους επικοινωνιακά data.
Εκείνα που προσθέτει η γενικευμένη datoποίηση και η αλγοριθμική αξιοποίησή της, είναι τριών ειδών. Κατ’ αρχήν το εύρος των δεδομένων (άρα το εύρος των ψηφιακών ιχνών της καθημερινής ζωής) που αποκτούν είτε εμπορικό ενδιαφέρον είτε ενδιαφέρον επιτήρησης (είτε και τα δυο) δείχνει απεριόριστο… Δεύτερον, είναι ώριμο πια να εμφανίζεται δημόσια ένα (επιχειρηματικό ή/και κρατικό) “κέντρο επεξεργασίας” αυτών των δεδομένων, με την υπόσχεση πως όλα γίνονται για καλούς σκοπούς… Και τρίτον, η έκταση και η ένταση της κανονικοποίησης των συμπεριφορών πολύ πιο καθολικά απ’ όσο μπορούσε ποτέ να κάνει είτε η ιδεολογία (π.χ. η θρησκευτική τέτοια) είτε ο νόμος (π.χ. η αστική, κρατική νομοθεσία), μέσα απ’ το “παιχνίδι” των ανταμοιβών / ποινών, υπόσχεται ήδη εντυπωσιακές επιτυχίες. Οι ειδικοί, κατά κύριο λόγο ακαδημαϊκοί διανοούμενοι (που συχνά δηλώνουν εχθροί αυτής της εξέλιξης) μιλούν για ένα ανώτερο ποιοτικά επίπεδο της πειθαρχίας (κάθε υπηκόου): την αφοσίωση. Η κανονικοποίηση των συμπεριφορών όπως προέκυπτε μέσω των οριοθετήσεων της κρατικής νομοθεσίας στηριζόταν στην πειθαρχία απέναντι στην απαγόρευση εκείνων που θεωρούνταν αντικοινωνικές (με τον ορισμό να επαναπροσδιορίζεται σε διαφορετικές ιστορικές περιόδους τροποποιώντας την νομοθεσία) αφήνοντας τις θεωρούμενες κοινωνικές να διαμορφωθούν κατά βούληση στον τεράστιο “ενδιάμεσο χώρο” ανάμεσα στις απαγορεύσεις.
Η διαμόρφωση και ο έλεγχος των συμπεριφορών μέσω των big data και των όλο και πιο σύνθετων αλγορίθμων επεξεργασίας τους, προχωράει αρκετά μακρύτερα. Κατασκευάζει, πέρα απ’ την πολύ πιο ακριβή και διαρκή απαγόρευση μιας πολύ ευρύτερης, και εκτός νομοθεσίας γκάμας “μη αποδεκτών” συμπεριφορών, την επιβράβευση των θεωρούμενων σωστών. Κατασκευάζει, δηλαδή, στη θέση των άλλοτε στατικών (και περιορισμένα παραγωγικών) απαγορεύσεων, παραγωγικές δυναμικές προτροπών, υποδείξεων, κανονικοτήτων. Αυτό το σύστημα, είτε είναι επιχειρηματικά ελεγχόμενο είτε κρατικά (το κινεζικό social credit system είναι ο παγκόσμιος “φάρος”…), δεν αρκείται στην παθητική αποδοχή του. Απαιτεί και επιβάλλει την ενεργητική συμμετοχή του καθενός, κατ’ αρχήν στην αυτο-επιτήρηση, στην αυτο-μέτρηση, στην αυτο-καταγραφή· και, ταυτόχρονα, στην επιτήρηση όλων των υπόλοιπων στο κοινωνικό περιβάλλον του / της. Αυτή η ενεργητικότητα, που για τα social media έχει διάφορα ονόματα (από “φίλοι” μέχρι “ακόλουθοι”), είναι που μπορεί να ονομαστεί αφοσίωση σ’ ένα ανώτερο επίπεδο σχέσεων. Σίγουρα την αφοσίωση είναι που ζητούν είτε τα αφεντικά των επιχειρήσεων είτε τα κράτη.
Ουσιαστικά η αφοσίωση στις ψηφιακά οριζόμενες και επιτηρούμενες νόρμες είναι η προέκταση του εθελοντικού ενθουσιασμού για τις καινούργιες μηχανικές μεσολαβήσεις· και η κεφαλαιοποίηση αυτού του εθελοντικού ενθουσιασμού. Πριν περισσότερο από 2 χρόνια γράφαμε μεταξύ άλλων: 5
… Η κατανόηση του internet ως του μεγαλύτερου πειράματος ελέγχου και χειραγώγησης στην ανθρώπινη ιστορία δεν συνεπάγεται απαραίτητα «σκοτεινές δυνάμεις» που ραδιουργούν και συνωμοτούν στις ψηφιακές λεωφόρους, μολονότι δεν λείπουν τέτοιες. Στην πλειονότητά τους, τα πειράματα διεξάγονται με πρόσχημα τον εταιρικό ανταγωνισμό και το τραγελαφικό της υπόθεσης είναι ότι πολλές από τις διαστάσεις αυτού του φαινομένου που μετατρέπει την καθημερινή ζωή σε υλικό παρατήρησης και επέμβασης γίνονται ευνοϊκά δεκτές από το κοινό, εφόσον συνοδεύονται από την διαβεβαίωση ότι όλα γίνονται για να βελτιωθούν «οι παρεχόμενες υπηρεσίες» και η «διαδικτυακή εμπειρία». Σκεφτείτε για παράδειγμα την καθημερινή σας εμπειρία από το διαδίκτυο. Θα έχετε διαπιστώσει ότι οι ιστοσελίδες που επισκέπτεστε – είτε πρόκειται για τα αποτελέσματα σε κάποια μηχανή αναζήτησης, είτε άρθρα σε κάποιο ειδησεογραφικό site, είτε σελίδες στα social media – δεν είναι ακριβώς ίδιες με τις αντίστοιχες που βλέπει ένας άλλος χρήστης ή εσείς σε άλλο μηχάνημα. Αυτό οφείλεται εν μέρει στις διαφορετικές προτιμήσεις που έχουν δηλωθεί, εν μέρει στο ιστορικό και τα cookies (αυτούς τους μόνιμους σπιούνους σε κάθε μηχάνημα) αλλά κυρίως οφείλεται στην εκτεταμένη εφαρμογή της τεχνικής A/B testing. Οι «δοκιμασίες Α/Β» είναι αυτό που υποδηλώνει το όνομα τους: διαφορετικές εκδοχές του ίδιου περιεχομένου, που «σερβίρονται» σε διαφορετικούς χρήστες, προκειμένου να μετρηθούν αντιδράσεις, να αξιολογηθούν οι συνήθειες των πελατών και να προσαρμοστεί ανάλογα το περιεχόμενο. Ο λόγος που τα A/B testing παίζουν καθοριστικό ρόλο στην πολιτική των εταιρειών του διαδικτύου είναι επειδή αφενός είναι εύκολα και φτηνά στην εφαρμογή τους κι αφετέρου καταλήγουν σε αποτελέσματα που ούτε κατά διάνοια θα μπορούσαν να είχαν προβλεφθεί χωρίς δοκιμή. Για παράδειγμα, η Google διαπίστωσε ότι αλλάζοντας ελαφρά την γαλάζια απόχρωση των links στα αποτελέσματα των αναζητήσεων, προκάλεσε πολλαπλασιασμό των κλικς κι αύξηση των κερδών της κατά 200 εκατομμύρια δολάρια.
Το συγκεκριμένο παράδειγμα φαίνεται «ουδέτερο», αλλά η ένταση των πειραματισμών που διεξάγονται online είναι τέτοια ώστε τα αποτελέσματα να έχουν ξεφύγει από το πεδίο της «έρευνας» και να κατατάσσονται πλέον στην κατηγορία της ωμής χειραγώγησης· και το παράδειγμα της Facebook με το πείραμα της «συναισθηματικής επιμόλυνσης» (προηγούμενο τεύχος, don’t believe the hype) δεν ανήκει καν στις κραυγαλέες εξαιρέσεις…
… Οι κύριοι του κυβερνοχώρου δεν νοιάζονται να ξέρουν τα πάντα για μας, επειδή είμαστε ήδη, τουλάχιστον ψηφιακά, τρομερά διάφανοι! Αυτό που τους ενδιαφέρει και κάνουν εντατικές δοκιμές προς αυτή την κατεύθυνση, είναι η γενική διεύθυνση κι έλεγχος της πραγματικής ζωής…
Η μέσω big data κανονικοποιήσεις, η με ψηφιακό τρόπο διαμόρφωση συμπεριφορών και ο έλεγχός τους, είναι αυτό ακριβώς που θα έπρεπε να περιμένει οποιοσδήποτε έχει (και είχε) την βασική επίγνωση ότι η ψηφιοποίηση δεν είναι ο ξαφνικός θρίαμβος της “ανθρώπινης ελευθερίας” αλλά βασικό στοιχείο της καπιταλιστικής εξέλιξης, της Αλλαγής Παραδείγματος. Τα “ξέγνοιαστα χρόνια” της 3ης βιομηχανικής επανάστασης, όπου οι επιχειρήσεις και τα κράτη δεν ήξεραν πως ακριβώς θα μπορούσαν να αξιοποιήσουν την έκρηξη του κυβερνοχώρου, κράτησαν λίγο· και είναι οριστικά παρελθόν. Έχει σημασία (πολιτική τολμάμε να πούμε) το γεγονός ότι στην παρούσα ιστορική φάση αυτή η διαμόρφωση συμπεριφορών μπορεί να εκλαμβάνεται απ’ τους υπηκόους (και έτσι συμβαίνει κατά κύριο λόγο) σαν “φιλική βοήθεια”, σαν “φροντίδα”, σαν “εξυπηρέτηση”. Με την ίδια ευκολία και ασυγχώρητη αφέλεια που γίνονται ευμενώς δεκτές οι διαφημίσεις ξενοδοχείων στο κινητό κάποιου / κάποιας μόλις βρεθεί “εκτός κατοικίας”, με την ίδια ανακούφιση που η εντολή “στρίψε δεξιά” γίνεται αποδεκτή σαν μηχανική καθοδήγηση μέσω gps, η φράση “ετοιμάζεσαι να κάνεις μια κίνηση υψηλού ρίσκου – επανεξέτασε τις επιλογές σου” στην οθόνη θα εκλαμβάνεται σαν “ευφυία και ενδιαφέρον” της μηχανής…
Τέτοιου είδους είναι η αφοσίωση… Απ’ την απέναντι μεριά; Αυτό λέγεται βιοπολιτική της εξουσίας…
Η αποκάλυψη σκεπάστηκε απ’ το σύννεφο της “παρανομίας” απ’ την μεριά της εταιρείας και της άλλης εταιρείας, της facebook, που έδωσε στην πρώτη τα προσωπικά δεδομένα που της ζητήθηκαν. Αλλά η “παρανομία” ήταν μόνο μια πλευρά το θέματος. Αναλυτικά στο cyborg 12, Ιούλιος 2018, Cambridge Analytica: εσωτερικές cyber psyops του 4ου παγκοσμίου πολέμου. ↩︎
Η ergo hellas είναι θυγατρική της γερμανικής ergo insurances. Το συγκεκριμένο πρόγραμμα διαμόρφωσης και ελέγχου συμπεριφοράς είναι διεθνής εφεύρεση των ασφαλιστικών εταιρειών. Για παράδειγμα η αμερικανική allstate insurance παρουσίασε το καλοκαίρι του 2018 το δικό της πρόγραμμα “drivewise”. H allstate προσέφερε έκπτωση ασφαλίστρων 3% σε όσους πελάτες της δέχονταν (απλά) να μπουν και να παραμείνουν ενεργοί στο drivewise – προκειμένου η εταιρεία να μαζέψει όσο το δυνατόν περισσότερα δεδομένα, και να βελτιώσει τους αλγορίθμους της. Επιπλέον η allstate προσέφερε επιστροφή του 15% των ασφαλίστρων αν ο οδηγός αποδεικνυόταν “συνετός” με βάση τις προδιαγραφές της για τα πρώτα 50 ταξίδια του. Και έπειτα αν συνέχιζε να είναι το ίδιο, προσέφερε την ίδια επιτροφή ανά εξάμηνο. Οι πελάτες της είχαν, πέρα απ’ αυτά, επιπλέον δώρα αν συμφωνούσαν να υπάρχει διαρκής ροή δεδομένων απ’ το όχημά τους προς την ασφαλιστική. Τρία ήταν τα κριτήρια της “οδηγητικής σύνεσης” για την allstate: Ασφαλής ταχύτητα: κάτω απ’ τα 130 χιλιόμετρα την ώρα· Ασφαλείς ώρες οδήγησης: περιορισμός της οδήγησης αργά τη νύχτα· Ασφαλή σταματήματα: περιορισμός των απότομων φρεναρισμάτων. Μια άλλη αμερικανική ασφαλιστική, η progressive insurance company, διαφημίζει διαφορετικά το παρόμοιο πρόγραμμά της, με τίτλο snapshot: Το snapshot είναι ένα πρόγραμμα που εξατομικεύει τα ασφάλιστρα στηριγμένο στην ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΗ οδήγηση που κάνεις. Λέγεται “ασφάλιση στηριγμένη στη χρήση”. Αυτό σημαίνει ότι πληρώνεις ανάλογα με το πότε και πόσο οδηγείς· αντί για να υπάρχει ένα στάνταρ ασφάλιστρο. Είναι απλό. Οδηγείς με ασφαλή τρόπο και γλυτώνεις λεφτά. Οδηγείς με ακόμα πιο ασφαλή τρόπο και γλυτώνεις ακόμα περισσότερα. Αντίθετα, το ασφάλιστρό σας θα αυξηθεί αν οδηγείς επικίνδυνα… ↩︎
