Οι υγιεινιστικές φοβίες (κάθε κλίμακας και έντασης) είναι άμεση έκφραση των φόβων των σχετικών με την αρτιμέλεια, τη νεότητα – και τον θάνατο. Η (αιώνια) νεότητα και η αθανασία είναι εδώ και έναν αιώνα (μετρημένο!) τα βασικά (έως τα μοναδικά) κλισέ της διαφήμισης· της προώθησης εμπορευμάτων. Το νοηματικό υλικό που αλέθουν, το υπονοούμενό τους. Απ’ το πιο ασήμαντο ως το πιο εντυπωσιακό όλα τα εμπορεύματα υπόσχονται έμμεσα ή και άμεσα την (κοινωνικά εννοημένη) νεότητα και την (κοινωνικά εννοημένη) υπέρβαση της φυσικής, ζωϊκής φθοράς.
Μετά από έναν αιώνα σκληρής εκπαίδευσης σ’ αυτούς τους φόβους και στη «λύτρωση» μέσα απ’ την κατανάλωση (εμπορευμάτων, υπηρεσιών και σχέσεων)· μετά από τόσες γενιές μαζικής εμπέδωσης και ενσωμάτωσης αυτής της «υγείας» κι αυτής της «αθανασίας» που είναι η «υγεία και η αθανασία» της εμπορευματικής μεσολάβησης, άρα μια ιδέα για την υγεία ξένη και εχθρική προς την πραγματικότητα των σωμάτων, μια ιδέα τυρρανική, καταστροφική· μετά από έναν αιώνα θητείας σε μια «υγιεινιστική αλήθεια» που κατέληξε να είναι δείκτες, μετρήσεις και στατιστικές, δεν είναι πρωτότυπη η τρομοεκστρατεία στο όνομα του covid-19. Δεν είναι πρωτότυπος ούτε ο διάχυτος φόβος, που μπορεί μεν ο καθένας να τον βιώνει ατομικά, αλλά είναι μαζικός και απρόσωπος.
Όλα – μα όλα – είναι ιστορικά και κοινωνικά προσδιορισμένα! Η ιδέα που έχουν οι υπήκοοι σήμερα για την υγεία τους δεν έχει καμμία σχέση με την ιδέα που είχαν οι πρόγονοί τους πριν 1 αιώνα· και δεν έχει καμμία σχέση με την ιδέα που θα έχουν μετά από 1 αιώνα οι τότε υπήκοοι του τότε καπιταλιστικού κόσμου.
Ένα μόνο παράδειγμα, ενδεικτικό. Κάποτε η φράση τον έφαγε η κλεισούρα ήταν τόσο κυριολεκτική όσο δεν μπορεί να διανοηθεί η φοβισμένη μάζα σήμερα. Η κλεισούρα, το να είναι κάποιος κλεισμένος σ’ έναν εσωτερικό χώρο, σ’ ένα δωμάτιο ή σε ένα σπίτι, τον έτρωγε κυριολεκτικά. «Έτρωγε» τις σάρκες του· τον έκανε αδύναμο, φιλάσθενο, μίζερο. Ο «περιορισμός» σ’ έναν εσωτερικό χώρο ανθρώπων που ήταν ικανοί να κινούνται ήταν τιμωρία. Από γονική (: πήγαινε στο δωμάτιό σου και δεν θα βγεις αν δεν σου πω εγώ!) έως κοινωνικά πειθαρχική (: η φυλακή).
Σήμερα οι κρατικές «υγιεινιστικές» διαταγές του είδους «κάτσε σπίτι σου» εμφανίζονται και γίνονται αποδεκτές όχι μόνο σαν «σωστές» αλλά και σαν ο δρόμος της προφύλαξης της υγείας… την ίδια στιγμή που η κλεισούρα συνεχίζει να «τρώει» τις ζωντανές πλευρές του καθενός. Γιατί αυτή η απαγόρευση επικροτείται; Επειδή η «κλεισούρα» έχει γίνει ήδη νόρμα για την συντριπτική πλειοψηφία (σπίτι / αμάξι / γραφείο / γυμναστήριο / διασκεδάδικο)· και επειδή οι τηλε-επικοινωνίες έχουν αναπτυχθεί (και έχουν υιοθετηθεί) τόσο ώστε το κοινωνικώς σχετίζεσθαι γίνεται ήδη όλο και λιγότερο κάτω απ’ το φως της ημέρας και το σκοτάδι της νύχτας· γίνεται μπροστά σε οθόνες, αδιάφορο και αδιάκριτο για οτιδήποτε έξω απ’ αυτές.
Όλα – μα όλα – είναι ιστορικά και κοινωνικά προσδιορισμένα! Στα διαλείματα των φόβων της αρρώστιας / του θανάτου (τα τελευταία 20 χρόνια έχουν σκηνοθετηθεί απ’ τους αρμόδιους αρκετά τέτοια κύματα) ο φόβος της άμεσης συσχέτισης με τον άγνωστο (και το Άγνωστο) έχει γίνει βασική κοινοτοπία. Η Αρρώστια (με κεφαλαίο γράμμα) είναι ένας επικίνδυνος, θανατηφόρος Άγνωστος. Αφού οι τεχνικές του κεφάλαιου και της εξουσίας του μεσολαβούν την σχέση του καθενός με τον εαυτό του, οτιδήποτε υποδείξουν αυτές σαν «επικίνδυνο» θεωρείται αυτόματα τέτοιο! Ακόμα και το «δεν ξέρουμε» των συγκεκριμένων ειδικών (προκειμένου, τώρα, για τον covid 19), ακόμα κι αυτή η άγνοια που κάποτε θα θεωρούνταν η αισχύνη τους, και σίγουρα θα κλόνιζε την εμπιστοσύνη στις ικανότητές τους, ακόμα κι αυτό βαραίνει υπέρ του χειρότερου (φαντασιακά) ενδεχόμενου. Από έναν μετεωρολόγο δεν θα γινόταν ποτέ δεκτό το «δεν ξέρω τι καιρό θα κάνει αύριο»· και πάντως κανείς δεν θα συμπέραινε ότι η άγνοια του ειδικού σημαίνει ότι θα ξαναγίνει ο κατακλυσμός του Νώε… Από έναν λοιμωξιολόγο / επιδημιολόγο γίνεται δεκτή η άγνοια, αντιμετωπίζεται συγκαταβατικά, μιας και δεν αποκλείει καθόλου ότι «θα καταστραφεί ο κόσμος / θα πεθάνω Εγώ…».
Γιατί συμβαίνει αυτό; Επειδή, καθώς η εμπορευματική πένσα και η γενικευμένη μηχανική μεσολάβηση σφίγγουν όλο και περισσότερο, καθώς ο Εαυτός – Κεφάλαιο γίνεται αναγκαστικά και Εαυτός – Εμπόρευμα, η υπόγεια και ανομολόγητη αίσθηση πως ο καθένας είναι ανταλλάξιμος με οποιονδήποτε άλλον (στις δουλειές, στις κοινωνικές σχέσεις…) όχι μόνο γιγαντώνει τις καθημερινές ανασφάλειες, αλλά επιβάλει την αναζήτηση του Ίδιου· όχι του Άλλου, σε καμμία περίπτωση του Διαφορετικού· και ανάθεμα στο Άγνωστο! Η «άγνωστη αρρώστια» (που μπορεί να είναι πολύ γνωστή στην υλικότητα του είδους μας, άγνωστη μόνο στους ειδικούς) μόνο φρικτή μπορεί να είναι· αφού «έτσι μας λένε». Η γρίπη σκοτώνει εκατό φορές παραπάνω, αλλά αυτήν «την ξέρουμε»… Οι πρωτοκοσμικοί στρατοί σκοτώνουν άμεσα ή μέσω εργολάβων εκατοντάδες χιλιάδες· αλλά αυτόν τον θάνατο των Άλλων «τον ξέρουμε», και δεν είναι θέμα… Για τον covid 19 μας είπαν ότι είναι «άγνωστος» – κι αυτό είναι αρκετό για να πυροδοτήσει όλες τις ανασφάλειες και τους φόβους μαζεμένους…
Ο «υγιής» υπήκοος σήμερα θα χαρακτηριζόταν κοινωνικά άρρωστος μόλις πριν 2 γενιές: θα τον έλεγαν μόνοχνωτο, υποχόνδριο…
Αυτά είναι κάποια απ’ τα βασικότερα των βασικών. Ό,τι και να λέμε εμείς, ό,τι και να λένε τα αφεντικά, οι ιστορικοί προσδιορισμοί ξεπερνούν τα θηριώδη Εγώ και τις φοβίες τους. Και δεν υπάρχει άλλη διαφυγή, άλλη απόδραση, εκτός απ’ την αναγνώριση της ιστορικότητας (και εν τέλει της κοινωνικότητας) τόσο ημών των ίδιων (των ηθών μας, των πεποιθήσεών μας – ακόμα και των ανασφαλειών μας) – όσο και των συνθηκών μέσα στις οποίες ζούμε. Πολύ απλά: χωρίς τις 4G επικοινωνίες κανένα αφεντικό και κανένα κράτος δεν θα διανοούνταν να διατάξει τον μαζικό κατ’ οίκον περιορισμό μας! Χάρη στις 5G επικοινωνίες αύριο, οι περισσότεροι θα φορούν με χαρά «βραχιολάκι» – στο χέρι. Στην πραγματικότητα υπάρχει ήδη ο προπομπός του: στην τσέπη ή στην τσάντα. Είναι το τηλεχειριστήριο της καθημερινής ζωής…
Αυτό που κάποτε ήταν «εναλλακτική έκτιση ποινής» θα γίνει (γίνεται ήδη μπροστά στα μάτια μας) «απόδειξη κοινωνικής ευθύνης»· δηλαδή «καθήκον», όποτε ζητηθεί αρμοδίως… Πατριωτικό καθήκον μάλιστα – ο εθνικός ύμνος είναι η απόδειξη ότι οι αιχμάλωτοι έχουν χάσει κάθε αίσθηση της πραγματικότητάς (τους).
Και η 1η και η 2 βιομηχανική επανάσταση πέρασαν (και προχώρησαν…) μέσα και πάνω απ’ την πειθάρχηση των σωμάτων και την αποδιάρθρωση / αναδιάρθρωση των κοινωνικών σχέσεων. Πάντα ήταν βίαιες διαδικασίες. Όταν οι αγρότες (φτωχοί μεν αλλά που επί γενιές ζούσαν σε ανοικτό ορίζοντα) αναγκάζονταν να γίνουν εργάτες πρώτα στις φάμπρικες της ατμοκίνησης και ύστερα, ακόμα πιο «ακίνητοι», μπροστά στις αλυσίδες συναρμολόγησης του μεγάλου εργοστάσιου, όχι απλά απαιτούνταν απ’ αυτούς αλλά επιβάλλονταν πάνω τους βία σωματική, συναισθηματική, ηθική. Έπρεπε να αλλάξουν (σχεδόν «ανθρωπολογικά»)· έπρεπε να γίνουν ένας άλλος τύπος ανθρώπου… Και η καπιταλιστική εξέλιξη δεν έκατσε να δώσει εξηγήσεις, να «κάνει διάλογο». Επιβλήθηκε.
Η 3η βιομηχανική επανάσταση (που στο ευρύ κοινό έγινε γνωστή σαν προσωπικοί υπολογιστές και internet) προέκυψε χωρίς σχέδιο… Ήταν αδέσποτη (η άνοδος και η πτώση των dot.com στα χρηματιστήρια στα ’90s το αποδεικνύει…). Οι προγραμματιστές έφτιαχναν όλο και πιο σύνθετα προγράμματα για μαζική χρήση· και η μεγαλη μάζα των χρηστών ήταν ανίκανη να χρησιμοποιήσει τις δυνατότητες αυτών των προγραμμάτων έστω και σε κάποιο σοβαρό ποσοστό. Η μηχανή τα τελευταία 30 χρόνια προχωρούσε πολύ γρηγορότερα απ’ την μάζα των εν δυνάμει χειριστών της – πράγμα που άφηνε δύο μόνο ενδεχόμενα: είτε η «τεχνολογική πρόοδος» θα καταρρεύσει, είτε οι κοινωνίες θα πρέπει να προσαρμοστούν βίαια σ’ αυτήν! Ενώ η μια γενιά μεγάλωνε (και διαπαιδαγωγούνταν) παίζοντας ηλεκτρονικά, η προηγούμενη χρησιμοποιούσε ένα ή δύο δάκτυλα στο πληκτρολόγιο. Στην πραγματικότητα η 3η βιομηχανική επανάσταση (που είχε πολύ περισσότερες πλευρές απ’ αυτές που νομίζει το ευρύ κοινό…) υπήρξε σύντομη, χαζοχαρούμενη – και μεταβατική…
Στην 4η, που (σχεδιασμένη απ’ τις μεγάλες εταιρείες ανατολής και δύσης αλλά και από κάποια πρωτοπόρα κράτης της Ασίας) έχει αρχίσει κιόλας, η «ανθρωπολογική μετάλλαξη» (το λέμε: η ριζική αναδιάρθρωση της κοινωνικής αναπαραγωγής) είναι κρίσιμος όρος για την εξέλιξη της καπιταλιστικής κερδοφορίας και κυριαρχίας. Γιατί; Όχι μόνο επειδή έτσι πάντα συνέβαινε με τον καπιταλισμό «χωρίς να κοιτάει κανενός την μελαγχολία»… Επιπλέον (και κυρίως) επειδή δεν είναι μόνο οι χώροι και οι χρόνοι εργασίας όπου ξανα-συγκεκριμενοποιείται η «νέα» εκμετάλλευση. Είναι το σύνολο της ζωής, των καθημερινών πρακτικών, των ηθών, των συμπεριφορών, των σκέψεων που υπόκειται πια σε μηχανικά μεσολαβημένη αξιοποίηση. (Αν η λέξη data κάτι σας λέει θα πρέπει να δώσετε την προσοχή που πρέπει).
Χωρίς την επίγνωση αυτού του μεγάλου ορίζοντα, η …. «επέλαση του covid-19» ή, πιο σωστά, ο υγιεινιστικός τρόμος που έχει κατασκευαστεί από κράτη και μήντια, είτε θεωρείται «η ενδεδειγμένη στάση των αρχών» είτε αφήνει εμβρόντητους, θυμωμένους αλλά και παραιτημένους στην μοναξιά τους τους υπηκόους. Αν η ψηφιακή μηχανοποίηση του συνόλου της κοινωνικής αναπαραγωγής δεν ήταν «ώριμη» σαν τεχνικές και ιδεολογικές δυνατότητες των αφεντικών της 4ης βιομηχανικης επανάστασης, τότε η διαχείριση (προπαγανδιστική και πειθαρχική) του «τρομερού μικροσκοπικού φονιά» θα ήταν εντελώς διαφορετική. Χωρίς τηλε-εργασία, τηλε-αγορές, τηλε-διασκέδαση, τηλε-εκπαίδευση, τηλε-κοινωνικότητα, τηλε-ζωή ΔΕΝ θα υπήρχε κανένας τομέας του κεφάλαιου που να κερδίσει απ’ την τωρινή διαχείριση – άρα θα ήταν αδιανόητη.
Η καπιταλιστική βιο-πολιτική είναι πια ολοφάνερα και βιο-ηλεκτρονική…
Ο φόβος είναι κακός σύμβουλος, αλλά προκαλεί την εμφάνιση διάφορων πραγμάτων που ο καθένας υποκρίνεται ότι δεν βλέπει. Το πρόβλημα δεν βρίσκεται στο να εκφραστούν γνώμες για την βαρύτητα της αρρώστιας, αλλά στο να διατυπωθούν ερωτήματα για τις ηθικές και πολιτικές συνέπειες της επιδημίας. Το πρώτο πράγμα που το κύμα πανικού που έχει παραλύσει την χώρα δείχνει καθαρά είναι ότι η κοινωνία μας δεν πιστεύει πια σε οτιδήποτε άλλο εκτός απ’ την γυμνή ζωή. Είναι φανερό ότι οι Ιταλοί διατάχτηκαν να θυσιάσουν πρακτικά τα πάντα – τις κανονικές συνθήκες της ζωής τους, τις κοινωνικές τους σχέσεις, την δουλειά, ακόμα και τις φιλίες, την στοργή, και τις θρησκευτικές και πολιτικές τους πεποιθήσεις – μπροστά στον κίνδυνο να αρρωστήσουν. Η γυμνή ζωή – και η απειλή να την χάσεις – δεν είναι κάτι που ενώνει τους ανθρώπους, αλλά τους τυφλώνει και τους χωρίζει. Τα άλλα ανθρώπινα όντα, όπως στην πανούκλα που περιγράφεται απ’ το μυθιστόρημα του Alessandro Manzoni, τώρα θεωρούνται απλά σαν πιθανοί φορείς της πανούκλας, κάποιοι που ο καθένας πρέπει να αποφεύγει με κάθε κόστος, και απ’ τους οποίους πρέπει να κρατάει απόσταση τουλάχιστον ένα μέτρο. Οι νεκροί – οι νεκροί μας – δεν έχουν το δικαίωμα να κηδευτούν κανονικά, και είναι άγνωστο το τι θα συμβεί με τα σώματα των αγαπημένων μας. Οι γειτονές μας έχουν απαγορευτεί, και είναι περίεργο που οι εκκλησίες παραμένουν σιωπηλές σ’ αυτό το θέμα. Τί θα συμβεί με τις ανθρώπινες σχέσεις σε μια χώρα που συνηθίζει να ζει μ’ αυτόν τον τρόπο ποιός ξέρει για πόσο καιρό; Και τί είναι μια κοινωνία που δεν έχει άλλη αξία απ’ την επιβίωση;
Το άλλο, όχι λιγότερο ανησυχητικό απ’ το προηγούμενο, που η επιδημία αναδεικνύει καθαρά είναι ότι η κατάσταση εξαίρεσης, στην οποία οι κυβερνήσεις μας έχουν συνηθίσει εδώ και κάποιο καιρό, έχει γίνει στην πραγματικότητα μόνιμη κατάσταση. Έχουν υπάρξει πιο σοβαρές επιδημίες στο παρελθόν, αλλά κανένας δεν σκέφτηκε ποτέ πως αυτές είναι λόγος για να κηρυχτεί έκτακτη κατάσταση σαν αυτήν εδώ, που μας εμποδίζει να κινηθούμε. Ο κόσμος έχει τόσο συνηθίσει να ζει σε συνθήκες μακροχρόνιας κρίσης και μακρόχρονης έκτακτης κατάστασης ώστε δεν φαίνεται να προσέχει ότι η ζωή του έχει ξεπέσει απλά σε μια βιολογική συνθήκη και χάνει όχι μόνο κάθε κοινωνική και πολιτική διάσταση, αλλά ακόμα και κάθε ανθρώπινη και συναισθηματική. Μια κοινωνία που ζει σε μόνιμη κατάσταση έκτακτης ανάγκης δεν μπορεί να είναι μια ελεύθερη κοινωνία. Στην πραγματικότητα ζούμε σε μια κοινωνία που έχει θυσιάσει την ελευθερία στους λεγόμενους «λόγους ασφάλειας», κι έτσι έχει καταδικαστεί να ζει σε αιώνια κατάσταση φόβου και ανασφάλειας.
Δεν προκαλεί εντύπωση που κάποιος μιλάει για πόλεμο αναφερόμενος σε έναν ιό. Τα έκτακτα μέτρα απαιτούν από εμάς να ζήσουμε σε συνθήκες απαγόρευσης κυκλοφορίας. Αλλά ένας πόλεμος μ’ έναν αόρατο εχθρό που μπορεί να καραδοκεί σε κάθε άλλο άτομο είναι ο πιο αφηρημένος από όλους τους πολέμους. Είναι, στην πραγματικότητα, εμφύλιος πόλεμος. Ο εχθρός δεν είναι απ’ έξω, είναι μέσα μας.
Αυτό που είναι ανησυχητικό δεν είναι τόσο ή μόνο το παρόν, αλλά αυτό που θα ακολουθήσει. Όπως οι πόλεμοι άφησαν στην ειρήνη μια σειρά τεχνολογικών κληρονομιών, απ’ το αγκαθωτό συρματόπλεγμα μέχρι τα πυρηνικά εργοστάσια, το ίδιο είναι πολύ πιθανό ότι θα γίνει και τώρα. Μετά τα πειράματα έκτακτης ανάγκης για λόγους υγείας οι κυβερνήσεις θα θελήσουν να συνεχίσουν, για να πετύχουν αυτά που δεν είχαν πετύχει πριν: το κλείσιμο των πανεπιστημίων και των σχολείων και την εκπαίδευση μόνο online, την κατάργηση για πάντα των άμεσων συναντήσεων και συζητήσεων για πολιτικά ή πολιτιστικά θέματα και την αντικατάστασή τους απ’ την ανταλλαγή ψηφιακών μηνυμάτων, την υποκατάσταση με μηχανές οποιασδήποτε ανταλλαγής – ακόμα και επαφής – ανάμεσα σε ανθρώπινα όντα.
Giorgio Agamben, 17/3/2020