Η ερώτηση του τίτλου μοιάζει, τώρα πια, ανόητη ή άχρηστη. Ασφαλώς και αυτό που έχει ονομαστεί ιστορικά “συνείδηση” είναι τεχνοεπιστημονικό αντικείμενο ανάλυσης και έρευνας! Εδώ και δεκαετίες. Ακόμα και μια πρόχειρη αναζήτηση στον κυβερνοχώρο, θα έδινε έναν τέτοιο ορισμό για την cognitive science:
Η cognitive science είναι η διαθεματική επιστημονική μελέτη του μυαλού και των διαδικασιών του. Εξετάζει τι είναι η cognition, τι κάνει και πως δουλεύει. Περιλαμβάνει την έρευνα της ευφυίας και της συμπεριφοράς… και συνίσταται από πολλαπλά ερευνητικά πεδία, συμπεριλαμβανομένων της ψυχολογίας, της τεχνητής νοημοσύνης, της φιλοσοφίας, των νευροεπιστημών, της γλωσσολογίας και της ανθρωπολογίας…
Αρκετοί μεταφράζουν τον όρο cognition σα “γνώση”. Οπωσδήποτε αυτός ο όρος έχει επιλεγεί προσεκτικά και τέτοια είναι μια τυπική ερμηνεία του· ενώ στα αγγλικά ο όρος για την συνείδηση είναι διαφορετικός: conscience. Ωστόσο η “γνώση” που υπονοείται στην cognition δεν είναι αυτή η “γνώση” που έχει αντικειμενοποιηθεί / ουδετεροποιηθεί σαν πληροφορία. Είναι η, αν μπορούμε να το θέσουμε έτσι, υποκειμενική πλευρά του “γνωρίζω”, μαζί με τις ενεργητικές διαστάσεις του “πράτω”, “σκέφτομαι”, κλπ. Επειδή, επιπλέον, η ελληνική λέξη “συνείδηση” αφορά αυτήν την υποκειμενική πλευρά του γνωρίζειν, έχουμε δικαίωμα να υποστηρίξουμε ότι η cognitive science έχει όντως σα στόχο “ανάλυσης και δράσης” τη συνείδηση, αποφεύγοντας το βάρος των φιλοσοφικών, ηθικών και πολιτικών ζητημάτων που έχουν συνδεθεί ιστορικά με τις συνειδήσεις. Άλλωστε αυτό δεν το αρνούνται ούτε πολλές ειδικότητες των cognitive scientists, όπως θα δούμε σ’ αυτήν εδώ την αναφορά και σε άλλες, σε μελλοντικά τεύχη του cyborg.
Αυτή η πολύχρονη και πολυεπίπεδη τεχνοεπιστημονική ενασχόληση με την συνείδηση μπορεί να μην έχει παράξει τον εντυπωσιακό πλούτο εφαρμογών της πληροφορικής ή των βιοτεχνολογιών, όμως αυτό δεν λέει την αλήθεια για την κοινωνική και πολιτική σημασία της. Αντίστροφα, πολλοί τομείς των cognitive sciences, όπως για παράδειγμα οι νευροεπιστήμες, έχουν αποφύγει να εκτεθούν σε οποιαδήποτε κριτική. Η μέση ιδέα για το τι είναι οι “νέες τεχνολογίες” περιορίζεται συνήθως στα όρια των gadgets και των χρήσεών τους, πράγμα που σημαίνει βαθιά άγνοια για την πραγματική τεχνολογική στοιβάδα του νέου καπιταλιστικού παραδείγματος· κι ούτε λόγος για τεκμηριωμένη κριτική.
Η γενική ιδέα για το τι είναι αυτή καθ’ εαυτή η “συνείδηση” υπό το πρίσμα των cognitive sciences, μπορεί να θεωρηθεί παλιά: πρόκειται για μια νευροβιολογική διαδικασία που διαδραματίζεται στον εγκέφαλο (των ανθρώπων αλλά και των υπόλοιπων έμβιων) στη βάση των ερεθισμάτων αλλά και του “ιστορικού” κάθε οργανισμού. Ιστορικού ατομικού ή και κοινωνικού / είδους. Ωστόσο, στις θεωρητικές αφετηρίες των τελευταίων δεκαετιών, η παλιά “ηλεκτροχημική” ιδέα της γραμμικής μεταφοράς “μηνυμάτων” απ’ τα αισθητήρια όργανα σε “συγκεκριμένα κέντρα” του εγκεφάλου, και η αντιστοίχιση σημείο – προς – σημείο αυτών των κέντρων με τους ανάλογους νευροδιαβιβαστές έχουν αντικατασταθεί από μια αρκετά πιο σύνθετη αναπαράσταση. Βασιλιάς αυτής της σύγχρονης αναπαράστασης είναι ο νευρώνας (ένα ιδιαίτερο είδος εγκεφαλικού κυττάρου), όχι όμως σαν “άτομο” αλλά σαν βασικό στοιχείο ομάδων, δικτύων, “κλικών”. Ο όρος “νευρωνικά δίκτυα”, που χρησιμοποιείται το ίδιο καλά είτε πρόκειται για τα κεφάλια σας/μας είτε για οργανωτικές αρχές ηλεκτρονικών υπολογιστών ή/και ηλεκτρονικών δικτύων, προέρχεται απ’ την θεμελιακή βάση των περισσότερων cognitive sciences. Και είναι αυτός ο όρος, με την διπλή του χρήση (στα έμβια αλλά και στις σύγχρονες μηχανές), μια απ’ τις πολλές εκφράσεις των σύγχρονων ιδεο-πολιτικο-τεχνικών ενοποιήσεων ανάμεσα σ’ ότι ονομάζεται ακόμα “ζωή” (συμπεριλαμβανόμενης και της ανθρώπινης) και στο νέο τεχνο-μηχανικό υπόστρωμα του καπιταλισμού.
Κόντρα στη δυσθυμία ή και το άγχος που θα προκαλούσε η επίγνωση ότι (και) οι cognitive sciences έχουν στρατηγική σημασία στην εξέλιξη του νέου καπιταλιστικού παραδείγματος, αξίζει τον κόπο, σαν “ανειδίκευτοι / ες” να προσεγγίσουμε κι αυτόν τον τομέα, που εξελίσσεται κάπως αόρατα, σε τεχνο-επιστημονικά ινστιτούτα του πλανήτη, ερευνητικά projects και πειράματα. Μας αφορά, και μας αφορά πολύ αμεσότερα απ’ όσο νομίζουμε (ή θα ευχόμασταν). Πολύ περισσότερο απ’ το να “καταραστούμε” τις τεχνοεπιστήμονες στο όνομα ενός φαντασιακού πριμιτιβισμού, οφείλουμε να γνωρίζουμε· στο μέγιστο βαθμό που επιτρέπει η μη εξειδικευμένη σπουδή στις τάξεις των υπερειδικευμένων ηλίθιων (για να θυμηθούμε τους Καταστασιακούς).
Να, για παράδειγμα, μια μικρή θριαμβευτική συνηγορία σ’ έναν απ’ τους κλάδους των cognitive sciences, τις νευροεπιστήμες, γραμμένη σ’ ένα εξειδικευμένο αμερικανικό έντυπο πριν 7 χρόνια:
…
Τα τελευταία χρόνια, η νευροεπιστήμη έχει καταλήξει στην πεποίθηση ότι κάθε διανοητική κατάσταση αντιστοιχεί σε ένα εγκεφαλικό σχέδιο νευρωνικής δράσης που μπορεί να μελετηθεί με ακρίβεια. Γνωρίζουμε πλέον αρκετά, και προβλέπεται να μάθουμε περισσότερα στο κοντινό μέλλον, για την ενδοεγκεφαλική διαδρομή αισθητικών, κινητικών και γνωστικών πληροφοριών, καθώς και για τη συσχέτιση εμπειριών και νευρωνικών γεγονότων. Ακριβοί και πολύπλοκοι τομογράφοι παρέχουν πλέον εντυπωσιακές εικόνες (επεξεργασμένες με ψευδοχρώματα) των περιοχών του εγκεφάλου που δραστηριοποιούνται κατά την επιτέλεση οποιουδήποτε έργου, πνευματικού ή μη.
Οι πληροφορίες από τις εικόνες του εγκεφάλου την ώρα που ο άνθρωπος βλέπει, ακούει, κινείται, εκσπερματώνει, θυμώνει ή προσεύχεται έχουν προφανή επιστημονική αξία.
…
Η “προφανής επιστημονική αξία” δεν είναι βέβαια καθόλου προφανής, εκτός εάν κάποιος μιλάει για τεχνοεπιστημονική καριέρα, κύρος και λεφτά. Ωστόσο, όπως θα δούμε στη συνέχεια αλλά και μελλοντικά, υπάρχει μια γκάμα επιδιωκώμενων τεχνο-πολιτικών σκοπών, που πράγματι “έχουν αξία”, και μάλιστα μεγάλη – αρκεί να βρει κανείς το για ποιους.
είσαι οι νευρώνες σου
Στη συνέχεια ακολουθούν μεγάλα αποσπάσματα από μια τεχνο-επιστημονική αναφορά, γραμμένη μέσα απ’ τις cognitive sciences, σχετικά με την μνήμη1 – οι τονισμοί και τα σχόλια δικά μας. Η διερεύνηση των “μηχανισμών” μέσω των οποίων συγκροτείται και λειτουργεί η ανθρώπινη μνήμη είναι βασικό πεδίο της τεχνο-επιστημονικοποίησης της συνείδησης. Και ο λόγος είναι εύκολα κατανοητός. Χωρίς μνήμη δεν μπορεί να υφανθεί μια διαρκής σχέση με το όποιο περιβάλλον (με τον Κόσμο).
Το πνεύμα αυτής της αναφοράς (όπως επίσης το πνεύμα των νευροεπιστημών) δεν είναι (ακόμα) να εξηγήσει τι ακριβώς είναι η (ζωϊκή, έμβια) μνήμη. Αλλά να την αναπαραστήσει με όσο το δυνατόν μεγαλύτερη ακρίβεια, έτσι ώστε σε επόμενη φάση (που είναι πολύ κοντύτερα απ’ όσο θα νόμιζε κανείς) να μπορούν οι τεχνο-επιστήμονες να επεμβαίνουν σ’ αυτήν “διορθωτικά”, είτε νευροχειρουργικά, είτε χημικά, είτε μαγνητικά. Συνεπώς, το ιδεολογικό μοντέλο είναι απλό και παλιό: συσχέτιση αιτίων με συγκεκριμένα αποτελέσματα. Εκείνο που διαφοροποιεί ισχυρά προηγούμενες πρακτικές επιτήρησης και “διόρθωσης” των εγκεφαλικών λειτουργιών, όπως η λωβοτομή ή το ηλεκτροσόκ, σε σχέση με αυτές που διαγράφονται κιόλας στον ορίζοντα, είναι η λεπτομέρεια των καταγραφών και οι αναλογίες με τις σύγχρονες πληροφορικές μηχανές.
Ενδεικτικά, σαν πρόλογος σ’ αυτήν την αναφορά, ο επιμελητής του άρθρου που ακολουθεί, σημειώνει τα πιο κάτω σαν κύριες έννοιες. Τα αναδημοσιεύουμε επειδή έχουν την χρησιμότητά τους.
ΚΥΡΙΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ
> Για να αναπαραστήσει και να σχηματίσει αναμνήσεις των εμπειριών του ατόμου, ο εγκέφαλος βασίζεται στη συντονισμένη δράση μεγάλων πληθυσμών νευρώνων.
> Έχει δειχθεί ότι στον ιππόκαμπο του ποντικιού [μια περιοχή μεγάλης σημασίας για το σχηματισμό μνημών], υποσύνολα τέτοιων πληθυσμών – που αποκαλούμε “εγκεφαλικές κλίκες” – αποκρίνονται σε διαφορετικές όψεις του ίδιου συμβάντος. Μερικές κλίκες αναπαριστούν αφηρημένες, γενικές πληροφορίες σχετικά με το περιστατικό· άλλες υποδηλώνουν τα πιο ειδικά χαρακτηριστικά του.
> Όταν ο εγκέφαλος μετατρέπει σύνολα ηλεκτρικών ώσεων σε αντίληψη, γνώση και συμπεριφορά, είναι δυνατόν να εφαρμόζει την ίδια ιεραρχική οργάνωση όπως και κατά τη δημιουργία μνημών. Εάν αυτό ισχύει, τότε η εργασία στο πεδίο της μνήμης φέρνει τους ερευνητές πιο κοντά στην αποκάλυψη του καθολικού νευρωνικού κώδικα – των κανόνων που χρησιμοποιεί ο εγκέφαλος για να αναγνωρίσει και δώσει νόημα στις σωματικές εμπειρίες.
> Ο συγγραφέας και οι συνεργάτες του έχουν μετατρέψει καταγραφές της δραστηριότητας των νευρωνικών κλικών σε δυαδικό κώδικα. Τέτοιες τεχνικές ψηφιοποίησης των σημάτων του εγκεφάλου θα μπορούσαν να αποτελέσουν το θεμέλιο για τη σύνταξη ενός κωδικολεξικού του νου – ένα εργαλείο για την καταλογογράφηση σκέψεων και εμπειριών και για την σύγκρισή τους σε διαφορετικά άτομα ή και σε διαφορετικά είδη ακόμα.
Μπορεί να είναι δυσάρεστο, αλλά έτσι (λένε οι τεχνοειδικοί) συμβαίνει. Ενόσω διαβάζετε αυτές τις γραμμές ηλεκτρικές ώσεις στο κεφάλι σας δημιουργούν “υλικό” που μπορεί να καταγραφεί ηλεκτρομαγνητικά. Αν αυτά τα “αποτυπώματα” αρχειοθετηθούν και ταξινομηθούν, θα μπορεί να φτιαχτεί ένα “κωδικολεξικό” του μυαλού σας, για την περίπτωση που το χάσετε (το μυαλό σας…).
Απ’ την άλλη μεριά, επειδή δεν είναι εύκολο να καταλάβει κανείς το σπουδαίο όφελος που θα έχει για την ζωή του ένας τέτοιος κατάλογος, ας αφεθούμε στα χέρια εκείνων που ξέρουν τη δουλειά:
Ο κώδικας της μνήμης
Όποιος έζησε ποτέ σεισμό διατηρεί πολύ ζωηρές αναμνήσεις του περιστατικού: το έδαφος σείεται, τρέμει, πάλλεται, κυματίζει· ντουλάπια ανοιγοκλείνουν, βιβλία, σκεύη και μικροαντικείμενα κατρακυλούν απ’ τα ράφια· ο αέρας γεμίζει από βοή και ήχους τζαμιών που σπάνε. Τέτοια επεισόδια τα θυμόμαστε με εντυπωσιακή διαύγεια ακόμη και ύστερα από χρόνια, καθότι ο εγκέφαλός μας εξελίχθηκε για να κάνει ακριβώς αυτό: να αντλεί πληροφορίες από σημαντικά συμβάντα ώστε αυτή η αποθηκευμένη γνώση να μπορεί να χρησιμοποιηθεί στο μέλλον για την καθοδήγηση των αντιδράσεών μας απέναντι σε παρόμοιες καταστάσεις. Αυτή η ικανότητα μάθησης από παρελθοντικές εμπειρίες δίνει σε όλα τα ζώα τη δυνατότητα να προσαρμόζονται σε έναν κόσμο πολύπλοκο και συνεχώς μεταβαλλόμενο.
Εδώ και αρκετές δεκαετίες, οι νευροεπιστήμονες προσπαθούν να εξιχνιάσουν με ποιον τρόπο ο εγκέφαλος δημιουργεί τις μνήμες. Πρόσφατα, οι συνεργάτες μου και εγώ συνδυάσαμε τη διεξαγωγή πρωτότυπων πειραμάτων με νέες τεχνικές ταυτόχρονης καταγραφής της δραστηριότητας εκατοντάδων νευρώνων σε εν εγρηγόρσει ποντικούς, αλλά και με την εφαρμογή ισχυρών μεθόδων μαθηματικής ανάλυσης.
Αυτό το οποίο εν τέλει ανακαλύψαμε πιστεύουμε πως αποτελεί τον βασικό μηχανισμό που χρησιμοποεί ο εγκέφαλος για να αποσπά ζωτικές πληροφορίες από τις εμπειρίες του οργανισμού και να τις μετατρέπει σε μνήμες. Τα αποτελέσματα των ερευνών μας έρχονται να προστεθούν σε έναν ολοένα αυξανόμενο όγκο ευρημάτων τα οποία δείχνουν ότι η γραμμική ροή των σημάτων από τον ένα νευρώνα στον άλλο δεν αποτελεί επαρκές εξηγητικό σχήμα του τρόπου με τον οποίο ο εγκέφαλος αναπαριστά τα αντιληπτικά δεδομένα και τις μνήμες.
Επιπλέον, οι μελέτες μας δείχνουν ότι οι πληθυσμοί νευρώνων που ενέχονται στη κωδίκευση μνημών εξάγουν από τις καθημερινές μας εμπειρίες τις αφηρημένες εκείνες έννοιες οι οποίες μας επιτρέπουν να μετασχηματίζουμε τις εμπειρίες αυτές σε γνώση και ιδέες. Τα ευρήματά μας φέρνουν τους βιολόγους πιο κοντά στην αποκωδικοποίηση του καθολικού νευρωνικού κώδικα: δηλαδή των κανόνων που ακολουθεί ο εγκέφαλος για να μετατρέπει σύνολα ηλεκτρικών ώσεων σε αντίληψη, μνήμη, γνώση και, εν τέλει, συμπεριφορά. Η κατανόησή του μπορεί να δώσει τη δυνατότητα στους ερευνητές να κατασκευάσουν πλήρως συμβατές διεπαφές εγκεφάλου – μηχανής, να σχεδιάσουν μια εντελώς νέα γενιά ευφυών υπολογιστών και ρομπότ, μέχρι ίσως και να συντάξουν ένα κωδικολεξικό του νου που θα μας καθιστούσε ικανούς να αποκωδικοποιούμε τι θυμάται και τι σκέφτεται κάποιος, παρακολουθώντας τη νευρωνική του δραστηριότητα.
Δεν θα πρέπει να προκαλεί έκπληξη το ότι το ζητούμενο του συγκεκριμένου ερευνητή και της ομάδας του (και πολλών άλλων εξάλλου) είναι, τελικά, η βελτίωση των “διεπαφών” (interface) μεταξύ “εγκεφάλου – μηχανής”, η σχεδίαση ακόμα πιο ευφυών υπολογιστών και ρομπότ, και η κατασκοπεία στις σκέψεις των άλλων. Μέσα στην ωμότητα της παραδοχής υπάρχει εκείνο το παράξενο είδος “ειλικρίνειας” των ειδικών που ξέρουν ότι δεν έχουν να αντιμετωπίσουν οποιαδήποτε σοβαρή (κοινωνική προφανώς) άρνηση που θα “έκοβε” τις χρηματοδοτήσεις των ερευνών τους· ή, έστω, θα προκαλούσε σοβαρές αμφιβολίες για τους σκοπούς τους.
Πρέπει, λοιπόν, να σημειώσουμε εδώ αυτήν την ακατάσχετη ροπή προς την απόλυτη όσμωση ανθρώπινου και μηχανικού, μια ροπή που δεν μπορεί να εξηγηθεί “οντολογικά” αλλά μόνο θεσμικά και οργανωτικά. Όπως έχουν δείξει ικανοποιητικά ο Kuhn2, ο Feyerabend3 και αρκετοί άλλοι εδώ και χρόνια, κανένα επιστημονικό ερευνητικό πρόγραμμα (και, ακόμα πιο κατηγορηματικά: κανένα ερευνητικό πρόγραμμα που γίνεται γνωστό ακόμα και μέσα στις “κοινότητες” των αντίστοιχων ειδικών) δεν υλοποιείται εν κενώ, στη βάση της (υποτιθέμενης) “ανθρώπινης περιέργειας”, στη βάση της (καλώς εννοούμενης) “ανησυχίας του ανθρώπινου πνεύματος”. Όπως και κάθε τι άλλο μέσα στο ιδεο-πολιτικο-τεχνικό οικοσύστημα των πανεπιστημίων και των ερευνητικών ινστιτούτων, έτσι και η αναζήτηση της “αλήθειας του εγκεφάλου” χρηματοδοτείται από… (ό,τι θέλετε). Και οι χρηματοδότες έχουν άλλοτε συγκεκριμένα κι άλλοτε μη κατασταλαγμένα ενδιαφέροντα, πάνω όμως σε συγκεκριμένους προσανατολισμούς.
Συνεπώς όταν κάποιοι αναζητούν και διατείνονται ότι βρίσκουν τους κανόνες που ακολουθεί ο εγκέφαλος για να μετατρέπει σύνολα ηλεκτρικών ώσεων σε αντίληψη, μνήμη, γνώση και, εν τέλει, συμπεριφορά θα πρέπει, πέρα απ’ αυτό καθεαυτό το ζητούμενο της έρευνας (έτσι ώστε να καταλάβουμε το είδος των αποτελεσμάτων που οφείλει να δώσει…) να προσθέσει κανείς κι αυτό το μόνιμα αόρατο δεδομένο: έχει εξαφανιστεί προ πολλού το ενδεχόμενο να αναρωτιούνται “ανεξάρτητοι φιλόσοφοι” για το ένα ή το άλλο ζήτημα. Υπάρχουν, αντίθετα, λιγότερο ή περισσότερο τολμηροί, λιγότερο ή περισσότερο συνειδητοί εργολάβοι τμημάτων της αναζήτησης ενός συγκεκριμένου holy grail: της καθολικής μηχανοποίησης ή/και της καθολικής μηχανικής “ανάγνωσης” και “διόρθωσης” των ανθρώπινων συμπεριφορών. Εκείνων που “παρεκκλίνουν”, αλλά και των “κανονικών”.
το ποντίκι που φοβάται
Οι έρευνες της ομάδας μας σχετικά με τον κώδικα του εγκεφάλου προέκυψαν από προηγούμενη εργασία μας που εστιαζόταν στη μοριακή βάση της μάθησης και της μνήμης. Το φθινόπωρο του 1999 δημιουργήσαμε ένα γενετικά τροποποιημένο στέλεχος ποντικών με βελτιωμένη μνημονική ικανότητα. Αυτός ο “ευφυής” ποντικός – που του δώσαμε το παρατσούκλι “Ντούγκι” – μαθαίνει γρηγορότερα και διατηρεί αναμνήσεις για μεγαλύτερο διάστημα απ’ ό,τι οι άγριου τύπου ποντικοί. Η εργασία μας προκάλεσε μεγάλο ενδιαφέρον και πολλές συζητήσεις. Τα ευρήματά μας όμως με άφησαν με το ερώτημα “Τι ακριβώς είναι η μνήμη”;
Οι επιστήμονες ήδη γνώριζαν ότι για τη μετατροπή των αντιληπτικών εμπειριών σε μακρόχρονες μνήμες είναι απαραίτητη η περιοχή του εγκεφάλου που ονομάζεται ιππόκαμπος. Και γνωρίζαμε επίσης ποια μόρια διαδραματίζουν αποφασιστικό ρόλο σ’ αυτή τη διαδικασία, όπως ο υποδοχέας NMDA, τον οποίο τροποποιήσαμε για να δημιουργήσουμε τον Ντούγκι. Κανένας όμως δεν γνώριζε πως ακριβώς αντιστοιχούσε η ενεργοποίηση νευρώνων σε μνημονικές διαδικασίες.
…
Για να μπορέσουμε να μάθουμε περισσότερα σχετικά με τον νευρωνικό κώδικα της μνήμης, χρειάστηκε πρώτα να σχεδιάσουμε αποτελεσματικότερα όργανα παρακολούθησης της εγκεφαλικής δραστηριότητας… Έτσι, ο Longnian Lin, τότε μεταδιδακτορικός ερευνητής στο εργαστήριό μου, κι εγώ, αναπτύξαμε μια συσκευή καταγραφής που έδινε τη δυνατότητα να παρακολουθούμε τις δραστηριότητες ενός πολύ μεγαλύτερου αριθμού μεμονωμένων νευρώνων σε εν γρηγόρσει και ελεύθερα κινούμενους ποντικούς.Το επόμενο βήμα μας ήταν να σχεδιάσουμε πειράματα τα οποία αξιοποιούσαν κάτι που ο εγκέφαλος φαίνεται να κάνει πολύ καλά: να διατηρεί αναμνήσεις από δραματικά συμβάντα τα οποία μπορούν να επηρεάσουν βαθύτατα τη ζωή του ατόμου. Η εμπειρία των τρομοκρατικών επιθέσεων της 11ης Σεπτεμβρίου, η επιβίωση από ένα σεισμό ή ακόμη και μια βουτιά από ύψος δεκατριών ορόφων στον “πύργο του τρόμου” των στούντιο Disney-MGM είναι εμπειρίες που δύσκολα ξεχνιούνται. Δημιουργήσαμε λοιπόν δοκιμασίες που μιμούνταν τέτοια συναισθηματικά φορτισμένα επεισόδια. Εμπειρίες σαν και αυτές πιθανότατα θα δημιουργούσαν ισχυρά και μακρόχρονα μνημονικά ίχνη. Σύμφωνα με τη συλλογιστική μας, η κωδίκευση τέτοιων ανθεκτικών μνημών θα ενέπλεκε μάλλον μεγαλύτερο αριθμό νευρώνων του ιπποκάμπου, πράγμα που θα αύξανε τις πιθανότητες να βρούμε κύτταρα ενεργοποιημένα από τη συγκεκριμένη εμπειρία και να συλλέξουμε επαρκή δεδομένα ώστε να αποκαλύψουμε τα όποια πρότυπα και οργανωτικές αρχές διέπουν τη διεργασία.
Ανάμεσα στα συμβάντα που επιλέξαμε ήταν μια εργαστηριακή εκδοχή σεισμού (ο οποίος προκαλούνταν με δόνηση του μικρού κλουβιού όπου βρισκόταν ο ποντικός), μια ξαφνική ριπή ανέμου πάνω στη ράχη του ζώου (που αποσκοπούσε να μιμηθεί την από αέρος επίθεση μιας κουκουβάγιας) και μια σύντομη ελεύθερη πτώση μέσα σε έναν μικρό “ανελκυστήρα” (το ρόλο του οποίου, στην αρχή των συγκεκριμένων πειραμάτων, έπαιζε ένα δοχείο για μπισκότα που έτυχε να έχουμε στο εργαστήριο). Το κάθε ζώο υποβαλλόταν σε επτά επεισόδια κάθε συμβάντος, μεταξύ των οποίων μεσολαβούσαν διαστήματα ξεκούρασης αρκετών ωρών. Κατά τη διάρκεια των επεισοδίων – και στις ενδιάμεσες περιόδους ξεκούρασης – καταγράφαμε τη δραστηριότητα μέχρι και 260 κυττάρων της περιοχής CA1 του ιππόκαμπου, μιας περιοχής εξαιρετικά καθοριστικής σημασίας για τον σχηματισμό μνημών τόσο στα ζώα όσο και στους ανθρώπους.
…
Ανακαλύψαμε ότι κάθε συγκεκριμένο επεισόδιο αναπαρίσταται πάντοτε από ένα σύνολο νευρωνικών κλικών [σ.σ.: “νευρωνική κλίκα” είναι μια ομάδα νευρωνικών κυττάρων που αντι-δρά συγχρονισμένα] οι οποίες κωδικεύουν διαφορετικά χαρακτηριστικά του συμβάντος, από γενικότερα έως ειδικότερα. Συγκεκριμένα, ένα επεισόδιο σεισμού ενεργοποιεί:
– μια κλίκα αιφνιδιασμού γενικής φύσης (δηλαδή μια ομάδα νευρώνων η οποία ανταποκρίνεται και στα τρία ερεθίσματα που προκαλούν αιφνιδιασμό)·
– μια δεύτερη κλίκα, η οποία αποκρίνεται μόνο σε συμβάντα διατάραξης της ισορροπίας του ζώου (δηλαδή κατά το σεισμό και κατά την πτώση του ανελκυστήρα)·
– μια τρίτη κλίκα, που ενεργοποιείται αποκλειστικά από τη δόνηση·
– και μια τέταρτη κλίκα, η οποία δηλώνει το που έλαβε χώρα το συμβάν (τοποθετούσαμε το ζώο σε ένα από δύο διαφορετικά κλουβιά πριν από κάθε σεισμό).Έτσι, οι πληροφορίες για αυτά τα επεισόδια αναπαρίστανται από συναθροίσεις νευρωνικών κλικών οι οποίες είναι ιεραρχικά οργανωμένες κατά αναλλοίωτο τρόπο (από το γενικό προς το ειδικό). Αντιλαμβανόμαστε αυτή την ιεραρχική διευθέτησή τους ως μια πυραμίδα κωδίκευσης χαρακτηριστικών, της οποίας η βάση κωδικεύει ένα γενικό χαρακτηριστικό (όπως “αιφνιδιαστικό συμβάν”) ενώ η κορυφή της μια πιο συγκεκριμένη πληροφορία (όπως “δόνηση” ή “δόνηση μέσα στο μαύρο κλουβί”).
…
Ας περιγράψουμε με διαφορετικά λόγια αυτήν την “πειραματική / ερευνητική” διάταξη, που έχει στόχο να συμβάλει στην απάντηση του ερωτήματος “τι είναι η μνήμη” – έστω των πειραγμένων ποντικών.
Κατ’ αρχήν χρειάζεται μια εξελιγμένη απεικονιστική μηχανή, που μπορούμε να την φανταστούμε σαν μαγνητικό εγκεφαλικό τομογράφο, που θα επιτρέπει (στη βάση κάποιων τεχνικών προδιαγραφών που για το θέμα μας εδώ δεν έχουν σημασία) την “αναπαράσταση” της δραστηριότητας των νευρωνικών κυττάρων, με κάποιου είδους “ενεργειακό ραντάρ”. Υποθέτουμε ότι υπάρχουν πράγματι διαφοροποιήσεις σ’ αυτές τις αναπαραστάσεις, οι οποίες θα αποδοθούν σε διαφοροποιήσεις σε νευρωνικές δραστηριότητες που θεωρούνται τα (ευθύγραμμα) αποτελέσματα κάποιων πολύ συγκεκριμένων τεχνητά προκαλεσμένων “ερεθισμάτων”.
Ύστερα χρειάζονται έντονα ερεθίσματα τέτοιου είδους που, στην προκειμένη περίπτωση, μπορούν να ονομαστούν με δύο λέξεις: πρόκληση φόβου.Οι ερευνητές θέλουν να “στρεσσάρουν” τα πειραματόζωα φοβίζοντας τα με τρεις διαφορετικούς τρόπους, υπολογίζοντας ότι διαφορετικά φοβικά “ερεθίσματα” θα προκαλέσουν την δραστηριοποίηση διαφορετικών σημείων του εγκεφάλου· διαφορετικών “νευρωνικών κλικών”.
Ως εδώ δεν φαίνεται να υπάρχει μεγάλη απόσταση απ’ την Παβλοφική “επιστήμη” της μελέτης των “εξαρτημένων ανακλαστικών”. Υπάρχει μια βασική αρχική παραδοχή ότι το πειραματόζωο (ο εγκέφαλός του) θα αντιδράσει με τέτοιο τρόπο ώστε να δικαιολογείται μια γραμμική συσχέτιση: αίτιο – αποτέλεσμα.
Η διαφοροποίηση απ’ την Παβλοφική “συνάρτηση” έγκειται στις λεπτομέρειες, που με τη σειρά τους είναι προιόντα της τεχνικής επιτήρησης των “αποτελεσμάτων”, δηλαδή των δυνατοτήτων των μηχανημάτων καταγραφής (του μαγνητικού τομογράφου που υποθέσαμε νωρίτερα). Ενώ η “εξωτερική παρατήρηση” θα έδινε τα στοιχεία σεισμός: φόβος, κουκουβάγια: φόβος, πτώση: φόβος, (δηλαδή άχρηστα συμπεράσματα, αφού εξάλλου η πρόκληση φόβου προϋποτίθεται), η καινούργια μηχανή επιτρέπει την “εγκεφαλική ανάλυση” (της αναπαράστασης) κάθε φόβου χωριστά. Έτσι, ο σεισμός: φόβος “κινητοποιεί” τις “εγκεφαλικές κλίκες” Α, Β και Δ (οι ονομασίες είναι αυθαίρετες φυσικά, αλλά έτσι δουλεύει ο τεχνοεπιστήμονας)· η κουκουβάγια: φόβος “κινητοποιεί” τις “εγκεφαλικές κλίκες” Α, Γ, Δ και Ε· και η πτώση: φόβος “κινητοποιεί” τις “εγκεφαλικές κλίκες” Α, Β, Δ και Ε.
Τι έχει πετύχει ως τώρα ο νευροεπιστήμονας; Τίποτα σπουδαίο, εκτός απ’ το ότι έχει ταξινομήσει τις απεικονίσεις της μηχανής του ονομάζοντάς τες κωδικεύσεις του εγκεφάλου (του πειραματόζωου). Έχει μετατρέψει, δηλαδή, με λεπτομερή (και “επιστημονικά” αποδεκτό) τρόπο, τις τεχνικές αναπαραστάσεις του “στόχου” του (του ποντικοεγκεφάλου) σε ιδιότητες αυτού του στόχου. Αυτή η μετάθεση, και η ταύτιση “αναπαράστασης” και “αναπαριστώμενου”, θα προκαλούσε θυελλώδεις καυγάδες σε άλλους “επιστημονικούς κλάδους”, ίσως άλλες εποχές· όχι όμως εδώ και τώρα, που οι νευροεπιστήμονες ψάχνουν τα πιο μυστικά των μυστικών της ζωής. Τώρα, για παράδειγμα, επιτρέπεται κανείς να μιλάει για “μνημονικές αναπαραστάσεις του εγκεφάλου” ενώ, το μόνο για το οποίο θα είχε όντως δικαίωμα να μιλήσει, είναι “τεχνικές αναπαραστάσεις μέσω της μηχανής”.
Συνεπώς ο νευροεπιστήμονας μπορεί να συνεχίσει την “ανάλυση της μνήμης”, πλησιάζοντας εκεί που όφειλε (ιστορικά, γενεαλογικά, με βάση τον καταμερισμό εργασίας, γνώσης, χρημάτων και κύρους) να φτάσει:
Τα ευρήματά μας φαίνεται να οδηγούν σε ορισμένα συμπεράσματα για τις οργανωτικές αρχές που διέπουν την κωδίκευση μνημών. Πρώτον, πιστεύουμε ότι οι νευρωνικές κλίκες παίζουν τον ρόλο των λειτουργικών μονάδων κωδίκευσης για τη δημιουργία μνημών, και ότι είναι αρκετά συνεπείς στην αναπαράσταση πληροφοριών, ακόμη κι αν η δραστηριότητα κάποιων μεμονωμένων νευρώνων διαφέρει κάπως από εκείνη του συνόλου.4 … Ο εγκέφαλος βασίζεται σε κλίκες κωδίκευσης μνημών για να καταγράψει και να αντλήσει διαφορετικά χαρακτηριστικά του ίδιου συμβάντος, και ουσιαστικά διευθετεί τις πληροφορίες που το αφορούν σε μια πυραμίδα ιεραρχικών δομημένων επιπέδων, απ’ τα πιο γενικά, αφηρημένα χαρακτηριστικά έως τις πιο ειδικές όψεις του συμβάντος.
… Αυτή η συνδυαστική, ιεραρχική προσέγγιση στο σχηματισμό αναμνήσεων δίνει τη δυνατότητα στον εγκέφαλο να παραγάγει έναν σχεδόν απεριόριστο αριθμό μοναδικών (σε επίπεδο δικτύου) προτύπων για να αναπαραστήσει το άπειρο πλήθος εμπειριών που είναι δυνατόν να βιώσει ένας οργανισμός στη διάρκεια της ζωής του – όπως και τα τέσσερα “γράμματα”, ή νουκλεοτίδια, απ’ τα οποία συνίσταται το μόριο του DNA μπορούν να διευθετηθούν σε έναν ουσιαστικά περιόριστο αριθμό συνδυασμών ώστε να παράγουν τη φαινομενικώς άπειρη ποικιλία οργανισμών που ζουν στον πλανήτη μας. Και επειδή ο μνημονικός κώδικας είναι κατηγορικός και ιεραρχικός, η αναπαράσταση νέων εμπειριών ίσως έγκειται απλώς στην αντικατάσταση των ειδικών κλικών που ανήκουν στην κορυφή της μνημονικής πυραμίδας με άλλες, ώστε να δηλώνεται, φερ’ ειπείν, ότι το σκυλί που τούτη τη φορά γαβγίζει πίσω από το φράκτη είναι ένα κανίς και όχι ένα λυκόσκυλο, ή ότι ο σεισμός έγινε στην Καλιφόρνια και όχι στην Ινδονησία.
…
Σκεφτείτε, για παράδειγμα, την έννοια “κρεβάτι”. Κάθε άνθρωπος, μπαίνοντας σε κάποιο δωμάτιο οποιουδήποτε ξενοδοχείου στον κόσμο, θα αναγνωρίζει αυτομάτως το κρεβάτι, ακόμη και αν δεν έχει δει ποτέ άλλοτε το συγκεκριμένο έπιπλο. Εκείνο που μας δίνει τη δυνατότητα να συγκρατούμε όχι μόνο την εικόνα ενός συγκεκριμένου κρεβατιού, αλλά και τη γενική γνώση του “τι εστί κρεβάτι”, είναι η δόμηση των πληθυσμών νευρώνων μας για μνημονικη κωδίκευση.
Ο νευροεπιστήμονας φαίνεται ότι έχει ανακαλύψει (ή, πιο σωστά, εφεύρει) την εξής “αλήθεια” για το τι είναι, τελικά, η μνήμη. Είναι η “αποθήκευση” των ερεθισμάτων της ζωής, μέσα σε νευρωνικές κλίκες (ή μέσω αυτών…), με μια ιεραρχική διάταξη “κωδίκευσής” τους, όπου στη βάση αυτής της ιεραρχίας υπάρχουν οι “γενικές μνήμες” (η γενική μνήμη κρεβάτι, η γενική μνήμη τραπέζι) και στην κορυφή οι “ειδικές μνήμες” (το παιδικό κρεβάτι μου, το παλιό τραπέζι της γιαγιάς)… Το τι συμβαίνει (απ’ την άποψη της μνήμης, δηλαδή της συμπεριφοράς των νευρωνικών κλικών) όταν ξαπλώνει κάποιος να κοιμηθεί πάνω σε ένα τραπέζι ή όταν τρώει στο κρεβάτι, δεν το έχει ερευνήσει ακόμα.
δυαδικότητα; γιατί όχι;
Η ιδιαίτερη συνεισφορά των πειραμάτων του Tsien και της ομάδας του, έγκειται αφενός στην ιδέα αυτής της διάταξης, αφετέρου στην χαρτογράφηση των νευρωνικών κλικών που είναι υπεύθυνες για κάθε επιμέρους “κωδίκευση” – τέτοιες ομάδες νευρώνων ονομάστηκαν “μονάδες κωδίκευσης”.
Συνεπώς, η κατάληξη της συγκεκριμένης αναφοράς, είναι εύλογη:
Η ερευνητική εργασία με τους ποντικούς μας απέφερε επίσης έναν τρόπο να συγκρίνουμε πρότυπα μεταξύ διαφορετικών εγκεφάλων· έως και να περάσουμε πληροφορίες από τον εγκέφαλο στον υπολογιστή. Χρησιμοποιώντας μια μαθηματική μέθοδο που ονομάζεται αντιστροφή πινάκων, καταφέραμε να μεταφράσουμε τις δραστηριότητες συναθροίσεων νευρωνικών κλικών σε συμβολοσειρές δυαδικού κώδικα, με το 1 να αναπαριστά την ενεργή και το 0 την ανενεργή κατάσταση για την κάθε μονάδα κωδίκευσης μιας δεδομένης συνάθροισης. Για παράδειγμα, η ανάμνηση του σεισμού μπορούσε να αναπαρασταθει με τη συμβολοσειρά “11001”, όπου
– το πρώτο 1 αντιπροσωπεύει την ενεργοποίηση της κλίκας για τη γενικότερη κατάσταση αιφνιδιασμού·
– το δεύτερο 1 αναπαριστά την ενεργοποίηση της κλίκας που αποκρίνεται σε διατάραξη της ισορροπίας·
– το πρώτο 0 δείχνει απουσία ενεργοποίησης της κλίκας για ριπές ανέμου·
– το δεύτερο 0 αντιστοιχεί σε απουσία δραστηριότητας της κλίκας πτώσης του ανελκυστήρα·
– και το τελευταίο 1 δείχνει ενεργοποίηση της κλίκας του σεισμού.Εφαρμόσαμε μια παρόμοια δυαδική κωδίκευση στη συλλογική νευρωνική δραστηριότητα που είχαμε καταγράψει από τέσσερεις διαφορετικούς ποντικούς, και καταφέραμε κατ’ αυτόν τον τρόπο να προβλέψουμε με ακρίβεια 99% ποιο συμβάν είχαν βιώσει τα ζώα. Με άλλα λόγια, διαβάζοντας τον δυαδικό κώδικα, καταφέραμε να διαβάσουμε και να συγκρίνουνε μαθηματικώς το νου των ζώων.
Ένας δυαδικός κώδικας του εγκεφάλου σαν αυτόν θα μπορούσε ίσως να προσφέρει ενοποιητικό πλαίσιο για τη μελέτη των γνωστικών λειτουργιών και σε διαφορετικά είδη ζώων ακόμη, ενώ θα μπορούσε επίσης να διευκολύνει το σχεδιασμό συσκευών περισσότερο συμβατών για την επικοινωνία εγκεφάλου – μηχανής σε πραγματικό χρόνο. Εμείς, για παράδειγμα, έχουμε κατασκευάσει ένα σύστημα που μετατρέπει τη νευρωνική δραστηριότητα ενός ποντικού, ο οποίος βιώνει ένα σεισμό, σε δυαδικό κώδικα, με τον οποίο δίνεται η εντολή για άνοιγμα μιας θύρας διαφυγής, πράγμα που επιτρέπει στο ζώο να βγει από το δονούμενο κλουβί.
…
Είναι οπωσδήποτε εντυπωσιακή η πρακτική εφαρμογή στην οποία κατέληξε η νευροεπιστημονική ομάδα, ενόσω μελετούσε το “τι είναι η μνήμη”. Το ιδιαίτερα ενδιαφέρον μ’ αυτήν είναι εκείνο που δεν λέγεται. Ό,τι, δηλαδή, η “θύρα διαφυγής” δεν ανοίγει από κάποια εμπρόθετη προσπάθεια (του πειραματόζωου) αλλά μόνο και απλά επειδή φοβάται. Στη γενικότητά του αυτό το σχήμα σημαίνει πως η μηχανή δεν χρειάζεται (για να λειτουργήσει) την σκέψη· αρκούν οι συναισθηματικές / νευρωνικές “εκλάμψεις”.
Όσο για την δυαδική “μετάφραση” των διαδοχικών αφαιρέσεων και “κωδικεύσεων” του επιστήμονα (και όχι του ζώου), του δικού του επαγγελματικού / επιστημονικού εγκεφάλου και όχι του έμβιου εγκεφάλου γενικά, υπάρχουν πολλά ενδιαφέροντα, πολιτικά και (ταξικά) ανταγωνιστικά – θα τολμούσαμε να πούμε. Προς το παρόν, και σαν προκαταβολή για μελλοντικές αναφορές στο cyborg, πρέπει να σημειώσουμε το εξής. Υπάρχει μια μόνιμη σταθερά στην εξέλιξη των νέων τεχνολογιών, που θα ονομάζουμε γλωσσοποίηση. Είτε πρόκειται για το δυαδικό σύστημα 01, είτε πρόκειται για το ανά ζεύγη τετραδικό σύστημα που έχει αποδοθεί στις βάσεις του dna, είτε πρόκειται για ένα δεκαδικό σύστημα που πιθανόν αποδειχθεί χρησιμότερο (καθότι λεπτομερέστερο) στην κβαντική πληροφορική, οτιδήποτε πρόκειται να μεταφερθεί στις νέες μηχανές πρέπει να γίνει πριν γλώσσα.
“Γλώσσα”, εν προκειμένω, σημαίνει την κωδικοποίηση πάνω σε ένα σχετικά μικρό αριθμό συμβόλων (μπορεί να είναι αριθμοί, μπορεί να είναι γράμματα, μπορεί να είναι καινοφανή μαθηματικά σύμβολα) οι συνδυασμοί των οποίων μπορούν να παράξουν ένα μεγάλο πλήθος διαφορετικών τελικών μορφοποιήσεων. Η γλωσσοποίηση είναι η δεσπόζουσα αρχή όλων των (νέων) τεχνο-επιστημονικών αληθειών, το ικανό και αναγκαίο συμπλήρωμα της μετρησιμότητας, και έχουμε βάσιμη γνώμη ότι αυτό συνιστά συγκεκριμένο πολιτικό νεωτερισμό ελέγχου.
Ενδεικτικά, και σαν προκαταβολή μελλοντικής κριτικής ανάλυσης, να ένα μικρό απόσπασμα από ένα κείμενο άλλων νευροεπιστημόνων5 (ο τονισμός δικόςμας):
…
Η δουλειά της ερευνητικής ομάδας μας προς την αποκρυπτογράφηση του νευρωνικού κώδικα μας επιτρέπει ήδη να εφαρμόζουμε στην πράξη την πρόχειρη κατανόηση αυτής της γλώσσας, διαβάζοντας τα πρότυπα εκφόρτισης των νευρώνων από τον κινητικό φλοιό πιθήκων ή χρησιμοποιώντας αλγορίθμους σε υπολογιστή ώστε να μεταφράσουμε αυτές τις πληροφορίες, σε πραγματικό χρόνο, σε οδηγίες για την μετακίνηση ενός τεχνητού μέλους… Η ελπίδα μας είναι ότι σύντομα κάποια μέρα θα κατέχουμε επίσης μια επαρκή γνώση του συντακτικού της γλώσσας του εγκεφάλου, ώστε να μιλάμε σύμφωνα μ’ αυτή, γεγονός που θας μας επέτρεπε, για παράδειγμα, να κατασκευάσουμε ένα ανθρώπινο προσθετικό μέλος που θα φέρει αισθητήρες οι οποίοι θα στέλνουν πληροφορίες αφής πίσω, προς τον σωματοαισθητικό φλιοό του χρήστη του.
…
Κάποια μορφή cyborg, εν πάσει περιπτώσει…
Επειδή η γλωσσοποίηση συνιστά την άρρητη αλλά ισχυρή προϋπόθεση της σύγχρονης τεχνο-επιστημονικής ανάλυσης σε σχεδόν όλους τους τομείς, όπως συμβαίνει παντού έτσι και στο συγκεκριμένο ερευνητικό κόλπο των νευροεπιστημόνων του Tsien η δυαδική “μετάφραση” των “εγκεφαλικών λειτουργιών” εμφανίζεται δήθεν στο τέλος της ερευνητικής διαδικασίας, ενώ βρισκόταν εκεί απ’ την αρχή της. Όποιος ψάχνει δυαδικό κώδικα, δυαδικό κώδικα θα βρει.
Ziggy Stardust
cyborg #03 – 06/2015
- Απ’ την ελληνική έκδοση του περιοδικού scientific american, Οκτώβρης 2007. Τίτλος: ο κώδικας της μνήμης. Συγγραφέας ο Joe Z. Tsien, καθηγητής φαρμακολογίας και βιοϊατρικής του “κέντρου συστημικής νευροβιολογίας” του πανεπιστημίου της Βοστώνης. Έχει ιδρύσει το “ινστιτούτο λειτουργικής γονιδιωματικής του εγκεφάλου” στο πανεπιστήμιο της ανατολικής κίνας, στη Σαγκάη. ↩︎
- Thomas Samuel Kuhn, φυσικός, ιστορικός και επιστημολόγος. Στο βιβλίο του Η δομή των επιστημονικών επαναστάσεων (1962 – έχει κυκλοφορήσει και στα ελληνικά) απέδειξε τους γενικούς λόγους για τους οποίους οι επιστημονικές έρευνες κινούνται προς την μία ή την άλλη κατεύθυνση, απομυθοποιώντας την (υποτιθέμενη) εποποιία του “επιστημονικού πνεύματος” προς την ανακάλυψη της Αλήθειας. Η έννοια της Αλλαγής Παραδείγματος (στην εξέλιξη των επιστημονικών δογμάτων) είναι δική του ιδέα. ↩︎
- Paul Karl Feyerabend, επιστημολόγος. Στο βιβλίο του Ενάντια στη μέθοδο, για μια αναρχική θεωρία της γνώσης (1975 – έχει κυκλοφορήσει και στα ελληνικά) απομυθοποίησε με τεκμηριωμένο και διασκεδαστικό τρόπο την αυθεντικότητα διάφορων επιστημονικών αληθειών. ↩︎
- Αυτή η “λεπτομέρεια”, ότι δηλαδή τελικά μέσα στις “νευρωνικές κλίκες” υπάρχουν κάποιες διαφοροποιήσεις “αντιδράσεων”, δείχνει αυτό που είναι συνηθισμένο μεταξύ των τεχνο-επιστημόνων: ό,τι δεν ταιριάζει με το επιδιωκόμενο συμπέρασμα μπαίνει στην άκρη… ↩︎
- Αναζητώντας τον νευρωνικό κώδικα, Miguel Nocolelis και Sidarta Ribeiro. ↩︎