κυβερνητική

Ο κύριος στην πρώτη φωτογραφία είναι ο γνωστός γλωσσολόγος Roman Jakobson, ένας από τους βασικότερους (αν όχι ο κύριος) θεμελιωτές του δομισμού στη γλωσσολογία. Έχοντας ως σημείο εκκίνησης τις θεωρίες του Saussure, τις πήγε ένα βήμα παραπέρα. Για τις σχετικές θεωρίες, τα λεγόμενα φωνήματα (κάτι σαν μοναδικά χαρακτηριστικοί ήχοι) αποτελούν τους δεμέλιους λίθους της γλώσσας. Ο Jakobson έκανε ένα ακόμα βήμα κατάτμησης, θεωρώντας ότι κι αυτά ακόμα χτίζονται με βάση αντιθετικά (δυαδικά…) ζεύγη διακριτικών χαρακτηριστικών που αφορούν στον τρόπο παραγωγής μέσα στην στοματική κοιλότητα (π.χ. η αντίθεση ανάμεσα σε έρρινα και στοματικά σύμφωνα). Μέσω αυτών των αντιθέσεων χτίζεται η γλώσσα ως σύστημα, στο οποίο τα μηνύματα σταθεροποιούν το νόημά τους μόνο διαμέσου των δομικών σχέσεών τους προς άλλα στοιχεία του συστήματος. Περιττό να το πούμε, ο Jakobson ενθουσιάστηκε με την κυβερνητική και τις ομοιότητές της με τις δικές του γλωσσολογικές θεωρίες (δεν ήταν μόνος του· ο αμερικανικός στρατός έδειχνε επίσης ενδιαφέρον για μια όσο το δυνατόν συστηματική μελέτη της γλώσσας σε τέτοιες γραμμές. Χρειαζόταν συστήματα αυτόματης μετάφρασης από τα ρώσικα, βλέπετε…).

Στην δεύτερη φωτογραφία είναι ο γάλλος βιολόγος François Jacob (αριστερά), που τιμήθηκε με το βραβείο Νόμπελ για τις έρευνές του στη μοριακή βιολογία. Επίσης θιασώτης της κυβερνητικής. Τι σχέση έχει ο Jakobson με τον Jacob; Το 1967, η γαλλική τηλεόραση μετέδωσε ένα debate στο οποίο συμμετείχαν και οι δύο. Θέμα του οι σχέσεις και οι αναλογίες ανάμεσα σε μοριακή βιολογία, γλωσσολογία κι ανθρωπολογία. Σε μια αποστροφή της συζήτησης, ο Jacob σημείωσε το εξής:

«Είναι ιδιαίτερο εντυπωσιακό το να βρίσκουμε ότι, όπως η γενετική πληροφορία σχηματίζεται μέσω της αντιπαραβολής κι ακολουθιακής τοποθέτησης τεσσάρων μονάδων, έτσι και η γλώσσα σχηματίζεται με παρόμοιο τρόπο μέσω οργάνωσης, συνδυασμού και μετάθεσης μιας ακολουθίας από πολύ μικρές μονάδες».

Η απάντηση του Jakobson:

«Από την πρώτη φορά που συνάντησα γλωσσολογικούς όρους να χρησιμοποιούνται στη βιολογία, είπα στον εαυτό μου: πρέπει να δει κανείς αν εδώ έχουμε να κάνουμε με μια απλή μόδα, με μια μεταφορική χρήση ή αν κρύβεται κάτι πολύ πιο βαθύ. Και πρέπει να πω ότι τελικά είναι απολύτως θεμιτό να μιλάνε οι βιολόγοι μέσα από μια γλωσσολογική οπτική κι ότι κανείς θα μπορούσε να πάει πολύ μακρύτερα. Τι το κοινό έχουν ένα γλωσσικό σύστημα κι ένα σύστημα της μοριακής βιολογίας; Κυρίως αυτό (κάτι εξαιρετικής σημασίας): ότι πρόκειται για την ίδια αρχιτεκτονική, για τις ίδιες αρχές κατασκευής, για μια απόλυτα ιεραρχική αρχή.»

Η γοητεία της κυβερνητικής δεν περιοριζόταν φυσικά στα πλαίσια της βιολογίας. Μεγάλο κομμάτι των σύγχρονων γλωσσολογικών θεωριών από αυτήν έλκουν την καταγωγή τους. Στην τελευταία φωτογραφία είναι ο ανθρωπολόγος Claude Lévi-Strauss που επίσης συμμετείχε σε εκείνο το debate. Παρότι κι αυτός εντάσσεται στους δομιστές, ήταν ο μόνος που εξέφρασε κάποιες επιφυλάξεις. Ο τόνος της συζήτησης όμως έπαιζε εμφανώς σε άλλο κλειδί. Κυβερνητικά συστήματα παντού.

bytes & genes | cyborg #07 – 10/2016